Раздел долгосрочного плана:

7.1А Введение в химию.

Чистые вещества и смеси.

Школа: Основная общеобразовательная           школа №22

Дата:

ФИО учителя: Жаркенова А.К.

Класс: 7

Количество присутствующих:

отсутствующих:

Тема урока

Практическая работа № 1. «Правила техники безопасности знакомство с лабораторным оборудованием».

Цели обучения, которые достигаются на  данном  уроке (ссылка на учебную программу)

7.1.1.2.Знать и понимать правила техники безопасности при работе в химической лаборатории и кабинете.

Цели урока

Все учащиеся знают правила техники безопасности раcпознают химическую посуду.

Большинство учащихся объясняют необходимость соблюдения правил техники безопасности и предназначение химической посуды и oбoрудования .  

Некоторые учащиеся: объясняют правильность oбрaщения с химическими  веществами. и лабораторным оборудованием с соблюдением ТБ

Навыки мыслительной деятельности:

Знание, понимание, применение

Критерии оценки

Называет правила техники безопасности и распознает химическую посуду.
Объясняет необходимость соблюдения правил техники безопасности.                    
Знает предназначение химической   посуды и оборудования.

Языковые цели

Учащиеся применяя химические термины используют предметную лексику и терминологию.
Описывают лабораторное оборудование пробирки, колбы, воронка, химический стакан ,спиртовка, штатив.
 Основные правила техники безопасности.

Привитие ценностей

Общенациональная идея «Мәнгілік ел»
5: Общество всеобщего труда.
Формирования интереса детей к изучению химии в будущем способствует становлению интелектуального потенциала Казахстана, конкуретноспособного гражданина, умеющего применять полученные знания при решении жизненных проблем. 
Воспитывать уважительное отношение к здоровью и охране окружающей среды

Межпредметные связи

Естествознания 5 класс
Биология 6 класс

Предварительные знания

Введение в химию.
Основные правила техники безопасности.

Ход урока

Запланированные этапы урока

Запланированная деятельность на уроке

Ресурсы

Мотивационный этап
(10 минут)

2 мин

8 мин

Психологический настрой

Позитивный настрой на урок

  «Обмен настроением».

Цель: Создание положительного эмоционального настроя на урок и создание ситуации успеха на уроке.
 Здравствуйте, ребята! Пусть оно будет для нас сегодня добрым. 
- С каким настроением пришли на урок? Ваше настроение предлагаю вам оценить при помощи фишек разного цвета, которые лежат у вас на парте. Красная фишка настроение отличное, зелёная хорошее, синяя так себе.  Ребята фишками оценивают свое настроение. 
- Я тоже покажу вам своё настроение. (показываю красную фишку)
 Спасибо за вашу активность, присаживайтесь, желаю вам хорошей, активной работы

Слова учителя:

Помни, каждый ученик,
Знай, любая кроха:

Безопасность – хорошо,

А халатность – плохо

Актуализация знаний

Стратегия «Мозговой штурм».

Демонстрация химической посуды.

1.Как вы думаете, что это такое?

2. Для чего необходима эта посуда в кабинете химии?

3. При проведении опытов и экспериментов можете ли вы получить ожоги?

4.Как вы думаете, что можно сделать чтобы предотвратить различные опасные случаи?

Постановка проблемного вопроса (слово учителя)

1.Как вы думаете, что мы будем изучать на уроке?

2.Какова цель нашего урока?                  

Ученики устанавливают тему и цель урока. Выводят для себя критерии успешности ФО –похвала.

Делении на группы с помощью

цветных стикеров

Фишки красного зеленого, синего цвета для определения настроения учащихся

Оборудование (штатив, коническая колба, плоскодонная колба, круглодонная колба, пробирка, мерный цилиндр, фильтровальная бумага.

Цветные стикеры

Операционный этап

(20 минут)

5 мин

3 мин

2 мин

5 мин

4 мин

1 мин

Работа с текстом «Правила техники безопасности».

Конспект основных правил.

Задания 1:

Раздать каждой группе.

1.Что обозначает этот знак?

2.Расшифруйте и обоснуйте.        

1                                             2

          4          

3

5

Дескрипторы

1.Определяет значение и знаки техники безопасности.  1- знак                                                                                 2-знак 

3-знак

4 –знак

5-знак

Физминутка.

Раз-мы встали, распрямились.

Два-согнулись, наклонились.

Три- руками три хлопка.

А четыре -под бока.

Пять- руками помахать.

Шесть-на место сесть опять.

Задание 2

1.      Рассмотрите выданные вам образцы химической посуды. Определите, из чего они сделаны?

2.      Сделайте рисунки химической посуды и объясните, каково их значение?

3.      Рассмотрите составные части лабораторного штатива, уясните их назначения?

4.      Соберите штатив и закрепите на нем лапку, кольцо.

Дескрипторы

1.      Называет химическую посуду и определяет его состав?

2.      Рисует химическую посуду и объясняет его значение?

3.      Правильно указывает составные части лабораторного штатива и его предназначение?

4.      Собирает правильно штатив и закрепляет в нем предметы (пробирку, горелку).

Задание 3

Стратегия «Да Нет-ка»      

1.      Можно ли проводить опыты без согласия учителя?   Почему?

2.      Можно ли смешивать кислоту с водой? Обоснуйте ответ?

3.      Можно ли держать пробирку с нагреваемой жидкостью близко к себе? Почему? Ответ обоснуйте?

4.      Можно ли гасить спиртовку, дуя на нее?

5.      Можно ли нюхать и пробовать на вкус реактивы? К чему это может привести?

Дескрипторы                                                     

1.      Знает технику безопасности при проведении химических опытов.

2.       Знает прием смешивания кислоты с водой.

3.      Научился правильно держать пробирку с    нагреваемой жидкостью.

4.      Знает как правильно гасить спиртовку.

5.      Знает что нельзя нюхать и пробовать на вкус реактивы.

Формативное оценивания в группах «Хлопки» за правильный ответ

Учебник Химия 7 класс

Распечатанные запрещающие и предостерегающие химические знаки.

Оборудование (штатив, коническая колба, плоскодонная колба, круглодонная колба, пробирка, мерный цилиндр, фильтровальная бумага.

Рефлексивный  этап
(15 минут)

       10 мин

2 мин

      3 мин

Задание 1.

1.      Изучи и объясни, что происходит в химической лаборатории на рисунке.

2.      Какие нарушения техники безопасности ты наблюдаешь?

3.      Разработай памятку по технике безопасности при работе в кабинете химии и в химической лаборатории.

Домашнее задание   

1.      Выучить основные правила техники безопасности и знать название химической посуды.

2.      Написать ЭССЕ по теме техники безопасности при работе с химическими веществами в своей квартире.

3.      Разработай памятку по Технике Безопасности при работе в кабинете химии

Пожалуйста, проанализируйте и оцените свою деятельность на уроке. Подумайте, на что необходимо обратить внимание при домашней работе над темой.

Рефлексия: стратегия «Анкета»

Сигнальные карточки

Дифференциация – каким образом Вы планируете оказать больше поддержки? Какие задачи Вы планируете поставить перед более способными учащимися?

Оценивание – как Вы планируете проверить уровень усвоения материала учащимися?

Здоровье и соблюдение техники безопасности

Дифференциация при постановке  целей  урока прослеживается на всех этапах урока:

 - используется групповая, индивидуальная формы работы;

-дифференцированные задания, с разработанными критериями и дескрипторами;

-темп урока определен (после задания указано время)

- используются источники информации в виде учебника и интернет ресурсов;

- выводы;

-диалог и поддержка;

-оценивание (формативное оценивание  на всех этапах урока)

Для оценивания использовались активные методы и формы обучения – групповая,

индивидуальная работа.

После каждого задания проводится самооценивание,

взаимооценивание по разработанным критериям и дескрипторам, согласно целям обучения,

предоставляется

обратная связь.

Соблюдение техники безопасности;

На уроках используется физминутка, для смены деятельности детей (предупреждение наступающего утомления), комфортного переключения внимания учащихся на обучение.

Рефлексия по уроку

Были ли цели урока/цели обучения реалистичными?
Все ли учащиеся достигли ЦО?
Еcли нет, то почему?
Правильно ли проведена дифференциация на уроке?
Выдержаны ли были временные этапы урока?
Какие отступления были от плана урока и почему?

Общая оценка

Какие два аспекта урока прошли хорошо (подумайте как о преподавании, так и об обучении)?

1:

2:

Что могло бы способствовать улучшению урока (подумайте  как о преподавании, так и об обучении)?

1:

2:

Что я выявил(а) за время урока о классе или достижениях/трудностях отдельных учеников, на что необходимо обратить внимание на последующих уроках?

Ұзақ мерзімді жоспардың бөлімі: 7.2A Атомдар. Молекулалар. Заттар

Мектеп: «12 орта мектеп гимназиясы» коммуналдық мемлекеттік мекеме

Күні:

Мұғалімнің аты-жөні:

Беріккалиева Назым Бериккалиевна

Сынып:

Қатысқандар саны:    Қатыспағандар саны:

Сабақтың тақырып: Химиялық элементтер. Жай және күрделі заттар

Оқыту мақсаттары:

7.1.2.2 -әрбір элементтің химиялық таңбамен белгіленетіндігін және белгілі атом түрі екенін білу

7.1.2.3 -элементтерді металдар мен бейметалдарға жіктеу

7.1.2.4 -заттарды құрамына қарай жай және күрделіге жіктеу

Сабақтың мақсаты:

Барлық оқушы білу керек:

Әр химиялық элементтің өзінің таңбасы болатынын біледі;

Көптеген оқушылар білу керек:

Химиялық элемент атомының белгілі бір түрі екенін түсінеді;

Кейбір оқушылар білу керек:

Элементтерді металдар және бейметалдар, заттарды жай және күрделі заттар деп жіктеуді біледі.

Бағалау критерийі

ü Әрбір элементтің химиялық таңбамен белгіленетіндігін және белгілі атом түрі екенін біледі;

ü Элементтерді метал және бейметалға жіктейді;

ü Заттарды құрамына қарай жай және күрделіге жіктейді

Тілдік мақсаттар:

Пәнге қатысты лексика мен терминология

Химиялық элемент, элемент таңбасы, жай зат, күрделі зат, металл, бейметалл.

Диалогқа/жазылымға қажетті тіркестер

Атомдардың белгілі бір түрі ...................................................... деп аталады.

Бізді қоршаған әлем, Күн жүйесі, жұлдыздар және ғарыштық денелер.......................  түзілген.

Құндылық-тар:

«Мәңгілік ел» патриоттық актісінің 4-құндылығы «Индустрияландыру мен инновацияға негізделген экономикалық өсу» құндылығын дәріптеу.

Пәнаралық байланыс

Физика, жаратылыстану

Алдыңғы білім

Атомдар және молекулалар

7.1.2.1 атомдар және молекулалар айырмашылығын сипаттау

Сабақ барысы

Мұғалімнің/оқушының іс әрекеті

Ресурстар

Сабақтың басы

І. Ұйымдас-тыру кезеңі:

3  минут

Сәлемдесу, оқушылардың сабаққа дайындығына назар аудару, сабақтың тақырыбы мен мақсатымен таныстыру. «Жағымды сөздер» әдісі бойынша топқа бөлу.

ІІ. Үй тапсырма-сын сұрау.

6  минут

(С) 1. «Сіз сенесіз бе?» Атом үшін дұрыс тұжырымды көрсетіңіз (шын/ жалған

(Т) І топ. Конвертте 1-тапсырма

Төменде берілген сөйлемді аяқтаңыз.

ІІ топ. Конвертте 2-тапсырма

Атом мен молекуланың айырмашылығын айтып, кестені толтырыңыз:

ІІІ топ. Конвертте 3-тапсырма

Атом мен молекуланың айырмашылығын айтып, кестені толтырыңыз.

1 қосымша

2 қосымша

Сабақтың ортасы

Жаңа сабақты түсіндіру.

4 минут

6 минут

Тапсырманы орындау арқылы оқушылар бүгінгі сабақ тақырыбын ашады.

Қызығушылығын ояту

(С)«Суреттер сөйлейді» әдісі бойынша өткен сабақта, қоспа мен химилық қосылыстардың айырмашылығын еске түсіре отырып, химиялық элемент сөзінің мағынасын ашу.

      Мұғалім оқушыларға сұрақтар қою арқылы атом молекуладан тұратындығын, химиялық элемент атомның белгілі бір түр екендігіне көз жеткізіп, жадыларына сақтайды.

Молекулада неше атом бар?

Молекуладағы атомдарды атаңдар?

Химиялық элемент деген не?

Оқушылар химиялық элемент атомының белгілі бір түрі екендігіне көздері жетіп, оның анықтамасын құрайды.

Дескриптор    Білім алаушы

                         -Әрбір элементтің химиялық  

                           таңбамен белгіленетіндігін

                           және белгілі атом түрі екенін

                           біледі;

(ҚБ) «5 минутын болса»

1 Слайд

3 минут

Саралау әдісі бойынша

8 минут

5 минут

5 минут

(Т) «Ас мәзірі» әдісі арқылы тапсырмалар беру, кестеден металдар мен бейметалдар қатарын тауып, бір сызықпен қосыңыз.

 Дескриптор    Білім алаушы

-  кестеден металдар қатарын тауып анықтайды және сызықпен белгілейді;

 -  кестеден металдар қатарын тауып анықтайды және сызықпен белгілейді;

ҚБ «Бас бармақ»

(Т) «Еркін жазу»- оқушыларға тақырып бойынша қағазға түсіруді талап ететін әдіс.

1. Қасиеттері:

     Метал:

Бейметал: 

      Металдар нақты қасиеттерді көрсететін химиялық элементтер: металдық жылтыры бар, созылғыштық, жылудың және электор тоғының жақсы өтімділігі, балқу және қайнау температурасыжоғары, жоғары тығыздық.

     Бейметал металдық қасиет көрсетпейтін химиялық элементтер.

Дескриптор    Білім алаушы

ü Элементтерді метал және бейметалға жіктейді отырып, олардың қасиеттерін біледі.

 ҚБ «От шашу»

2. Жай заттар мен күрделі заттар дегенімізге анықтама құрастыру.

Бірдей атомдар бірігіп жай заттар түзеді.

Әр түрлі атомдар бірігіп күрделі заттар түзеді.

Дескриптор  Білім алушы

-  жай заттардың анықтамасын құрастырады;

-күрделі заттардың анықтамасын құрастырады.

ҚБ «Бутерброд» әдісі.

(Т) «Әткіншек» әдісі - белгілі бір сұраққа қатысты оқушылардың ойлары мен жауаптарының жиынтық тізімін  жасауға  көмектесетін,  құрылымдалған,  ақпараттық  немесе  ойлау  қабілетін  арттыру әдісі.

Мына заттарды жай және күрделі заттарға ойыңызды негіздей отырып бөліңіз:

H₂,NH₃, Au, MgCl₂, Na, K₂SO₄, O₂, H₂O.

Дескриптор    Білім алаушы

-         заттарды жай және күрделіге жіктеп, кестені толтырады.

ҚБ «Смайликтер»

(С) «Галерияны шарлау» – тақтада химиялық элементтер таңбамен ілініп тұрады, оқушылар периодтық кестені қолданып, оны атайды, жазбаша жазады. (6 кесте)

Дескриптор    Білім алаушы

-         химиялық элементтердің таңбамен белгіленетіндігін және атауларын біледі.

ҚБ  «От шашу»

3 қосымша

4 қосымша

5 қосымша

Сабақтың соңы

Рефлексия

5 минут

«Кім жылдам» әдісі арқылы сабақты жинақтайды. Әр топтан екі оқушы ортаға шығып сұрақтарға жауап береді. Топтар өзара жарысады, ойларын ортаға салады, тақырыпты жинақтайды.

ҚБ «Жарық жұлдыз» оқушы әр сызықтың астына не түсінгенін жазып, жарық жұлдызға жетуге тырысады.

Саралау – Сіз қандай тәсілмен көбірек қолдау көрсетпексіз? Сіз басқаларға қарағанда қабілетті оқушыларға қандай тапсырмалар бересіз?  

Бағалау – Сіз оқушылардың материалды игеру деңгейін қалай тексеруді жоспарлап отырсыз?

Денсаулық және қауіпсіздік техникасын сақтау

Топтық, саралау жұмыс  барысында  «Еркін жазу», «Саралау» әдістерін  қолдану  жоспарланды.  Кейбір  оқушыларға  қолдау  көрсетіледі, ал  кейбіреулері  тез  жұмыс  жасайды.

«Бес бармақ»

«Смайликтер»

«От шашу»

«Жарық жқлдыз»

Тілек  айту, сергіту  сәтін  өткізу, топ ережесін, қауіпсіздік  ережелерін  сақтау  туралы  ескертіледі

Сабақ бойынша рефлексия

Оқушылар  смайликтер  арқылы  сабақты қаншалықты  түсінгенін, ұнағанын айқындайды

Бұл тарауды сабақ туралы рефлексия жасау үшін пайдаланыңыз. Сол бағандағы өзіңіз маңызды деп санайтын сұрақтарға жауап беріңіз.

Жалпы бағалау

Сабақта ең жақсы өткен екі нәрсе (оқыту мен оқуға қатысты)?

1:

2:

Сабақтың бұдан да жақсы өтуіне не оң ықпал етер еді (оқыту мен оқуға қатысты)?

1:

2:

Осы сабақтың барысында мен сынып туралы немесе жекелеген оқушылардың жетістіктері/ қиыншылықтары туралы нені анықтадым, келесі сабақтарда не нәрсеге назар аудару қажет?

Тұжырым

Шын/ Жалған

Химиялық жолмен бөлінетін ең ұсақ бөлшек

Элемент- атомының жеке бір түрі

Элементтердің өзіне тән қасиеттерін сақтайды

Молекуланың қасиетін сақтамайды.

Химиялық жолмен бөлінбейтін ең ұсақ бөлшек.

Атом

Молекула

Құрамы

Электор зарядының болуы

Жеке бола алуы

Ары қарай бөлінуі

Атом

Молекула

Электр зарядының боуы

Жеке бола алуы

Ары қарай бөлінуі

Al

B

С

О

Ве

Nа

Сl

Не

K

Н

Са

Р

N

Ar,

Si

Мg

Б

А

Б

Ж

3

Т

А

Т

З

К

Б

Т

Ә

Жай зат

Күрделі зат

Тақырыбы

§36. Биологиялық маңызды органикалық қосылыстар.

уақыты

Білімділік мақсаты:

дамытушылық:

тәрбиелік:

Оқушыларға биологиялық маңызды органикалық қосылыстардың маңызы,қолданылуы туралы білімді қалыптастыру;

қорытындылау біліктіліктерін дамыту,есте сақтау қабілеттерін дамыту,сөздік қорын молайту;

сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

жаңа сабақ

Сабақ өткізілу түрі:

мұғалімнің түсіндіруі (ауызша), кітаппен өз бетінше жұмыс , 11-ЕТЖ-1 жаттығулар орындау,  11-Б-4 көру.

Құралдар мен реактивтер:

Кітап,  дәптер, интерактивті тақта,видеофрагмент көрсету 11-ЕТЖ-1,  11-ДДТ-14,  11-КП-11.

Ұйымдастыру

кезеңі:

(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін анықтау.)

  -сабақта  қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

  -оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың  жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

1-2

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 

Сабақтың  білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау ;

-кеткен кемшіліктерді жою.

5-7

Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

1.Сабақ тақырыбын хабарлау.Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын  айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің  практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.Білімді жаңғырту.  (Актуализация )

Білімділік міндеттері: .

-оқушылардың  білім алуға деген    ынта-ықыласын жұмылдыру.

 -оқушыларды  білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

 2.Оқыту проблемалары:

1.Білімді жаңғырту:

Биологиялық маңызды органикалық қосылыстар.

Фронталды әңгімелесу:

v  Нәруыздардың макромолекулалары неден құралған?

v  Нәруыздарды «тіршілішктің негізі» деп атауының себебі не?

v  Нәруыздар организмде қандай қызметтер атқарады?

v  Неліктен нәруыз биосинтезі қазіргі кезде кең түрде жүргізілмейді?

3-4

Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері:

Білімділік міндеттері: 

Берілген материалды оқушылардың қабылдауын есте сақтауын қамтамасыз ету; 

- оқушылардың білімді қабылдауына,алған білімнен қорытынды шығаруға,жүйелеуге қажетті  түрлі әдіс –тәсілдерді үйрету;

- оқушылардың білімді қайта жаңғырту әдістерін қабылдауы;берілген оқу материалын өз бетінше ұғынуға ,түсініктерді ,заңдарды, анықтамаларды философиялық тұрғыдан түсінуге көмек жасау.

1.Мұғалімнің түсіндіруі:

Биологиялық маңызды органикалық қосылыстарға:

нәруыздар, нуклеин қышқылдары, көмірсулар, майлар жатады.

Нәруыздардың макромолекуласының организмге қорек түрінде түсетініне және ферменттер әсерінен амин қышқылдарына дейін ыдырайды.

Амин қышқылдары болмаса, нәруыздар да болмас еді. Амин қышқылдарының қоспасы біқатар ауруларды емдеуде жақсы нәтиже береді. М: метионин мен лейцин жүректің жиырылуын күшейтеді. Сондай-ақ амин қышқылдарының қоспасы концентрлі азық ретінде де пайдаланылады.ферменттер адамның дене температурасында өте жылдам әрекет етеді. Олар тамақтық заттарды тек ыдыратып қана қоймай, сол мезетте организмге қажетті май, нәруыз және қантты заттарды синтездеуге де қатысып үлгереді.

Бір молекула фермент 1 секунтта 5 миллион қант молекуласын ыдырата алады. 1937- жылы Г. Кребс бастапқы заты көмірсу – глюкоза болатын өзгерістерге назар аудара отырып, реакцияның айналмалы бірізділігін лимон қышқылының циклы деп атаған еді. Қазір бұл уақытта оны Кребс циклі деп атайды және жасушаны қажетті энергиямен қамтамасыз ететін механизмнің құрамды бөлігі болып саналады.

  Биологиялық маңызды органикалық қосылыстарға тірі организмдегі зат алмасу процесіне қатысатын және олардың жүру жағдайларын реттейтін күрделі қосылыстар- көмірсулар, майлар, нәруыздар, нуклеин қышқылдары жатады. Тірі организмде зат айналуы мен қатар энергия айналысы да жүзеге асады.

  Энергия айналысының биологиялық маңызды органикалық қышқылдар қатысуымен реттелуі Кребс циклі арқылы жүзеге асады.  

14,15

Жаңа сабақты қалай қабылдағанын

алғашқы тексеру кезеңі:

Білімділік мақсаты:

1.  - оқылған материалды оқушылардың дұрыс меңгергенін анықтау;

    -алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

    - кеткен кемшілікті жою жұмыстары; -

Дәптермен жұмыс

5-7

Білімді қорытындылау және жүйелеу:   

-тапсырмаларды оқушылар өз бетінше орындайтындай дәрежеге жеткізу;

-оқушылар білімі мен сыныптың ерекшелігіне қарай отырып тапсырманың күрделілігін анықтау;

Білімді тексеру және өз бетінше тексеру кезеңі: 

-оқушылардың өтілген материалды қаншалықты дұрыс  меңгергенін анықтау;

Оқушылардыңіс-әрекеті мен біліміндегі олқылықтарды анықтау.Кеткен олқылықтардың   себебін анықтау.

-оқушылардың өзін –өзі бағалау қабілеттерін дамытуға жағдай жасау

1. Жаттығуды тексеру.

3-4

Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға  үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

 2.Дәптерге жазғандарын тексеру .

Үй тапсырмасын орындауға нұсқау беру:

Параграф 36  -оқу,  №4-5есеп шығару. (169-бет); 

1-2

Сабақ қоры-тындысын шығару кезеңі.

- жекелеген оқушылар мен сынып жұмысына баға беру.Сабақтың кемшілігі мен қорытындысын шығару. Баға қою.  

1-2

  Рефлексия кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушы мен мұғалім арасындағы дұрыс қарым қатынасты тудыру.

-оқушылардыңөзін өзі басқару және басқа адамдармен дұрыс қарым –қатынас принципін үйрету.

1-2

Тақырыбы

§37. Тағам құрамындағы органикалық заттар.

уақыты

Білімділік мақсаты:

дамытушылық:

тәрбиелік:

Оқушыларға  тағам құрамындағы органикалық заттардың маңызы туралы білімді қалыптастыру;

қорытындылау біліктіліктерін дамыту,есте сақтау қабілеттерін дамыту,сөздік қорын молайту;

сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

жаңа сабақ

Сабақ өткізілу түрі:

мұғалімнің түсіндіруі (ауызша), кітаппен өз бетінше жұмыс , 11-ЕТЖ-1 жаттығулар орындау,  11-Б-4 көру.

Құралдар мен реактивтер:

Кітап,  дәптер, интерактивті тақта,видеофрагмент көрсету 11-ЕТЖ-1,  11-ДДТ-14,  11-КП-11.

Ұйымдастыру

кезеңі:

(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін анықтау.)

  -сабақта  қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

  -оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың  жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

1-2

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 

Сабақтың  білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау ;

-кеткен кемшіліктерді жою.

5-7

Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

1.Сабақ тақырыбын хабарлау.Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын  айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің  практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.Білімді жаңғырту.  (Актуализация )

Білімділік міндеттері: .

-оқушылардың  білім алуға деген    ынта-ықыласын жұмылдыру.

 -оқушыларды  білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

 2.Оқыту проблемалары:

1.Білімді жаңғырту:

Тағам құрамындағы органикалық заттар.

Фронталды әңгімелесу:

v  Тағамның құндылығы.

v  Тағамның бұзылу себептері.

v  Жасанды тамақ өндіру.

3-4

Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері:

Білімділік міндеттері: 

Берілген материалды оқушылардың қабылдауын есте сақтауын қамтамасыз ету; 

- оқушылардың білімді қабылдауына,алған білімнен қорытынды шығаруға,жүйелеуге қажетті  түрлі әдіс –тәсілдерді үйрету;

- оқушылардың білімді қайта жаңғырту әдістерін қабылдауы;берілген оқу материалын өз бетінше ұғынуға ,түсініктерді ,заңдарды, анықтамаларды философиялық тұрғыдан түсінуге көмек жасау.

1.Мұғалімнің түсіндіруі:

Тағам- алам организмінің қоршаған ортадан алып, қорек ретінде пайдаланатын бейорганикалық және органикалық заттарының жиынтығы. Адам тағамының негізгі құрам бөліктері: нәруыздар, майлар, көмірсулар, микроэлементтер мен витаминдар.

  Нәруыздардың тағамдық құндылығы- олардағы амин қышқылдарының құрамымен анықталады.

  Көмірсулар мен майлардыі организмдегі қызметі негізінен энергетикалық қажеттілікті қамтамасыз ету.

  Микроэлементтер мен витаминдер, т.б.заттармен бірге алмасу процестеріне қатысып, катализдік және реттеуші қызметтерді атқарады.

Организмнің қалыпты жұмысын қамтамасыз ету үшін тиімді тамақтану қажет. Тағамның құндылығы құрамында жеткілікті мөлшерде лның негізгі құрам ьөліктері (алмасатын және алмаспайтын амин қышқылдары, қанықпыған, қаныққын қышқылдар, фосфатидтер, стеариндер, майлар, көмірсулар, витаминдер, т.б) болуымен анықталады.

   Тағамның химиялық құрамы біршама дәрежеде қоршаған ортаның жағдайын көрсетеді.

  Қазіргі кезеңде БҰҰ-да адамзаттың ғаламдық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін 4 негізгі бағдарлама құрылған;

1.      Адамзатты тағаммен қамтамасыз ету;

2.      Энергетикалық қажеттіліктерді қанағаттандыру;

3.      Шикізатпен қамтамасыз ету;

4.      Қоршаған ортаны қорғау.

  Әсіресе ет нәруыздары жетіспесе, адам ауыр физикалық күш жұмсайтын қимылдарда әлсіздік көрсетіп, ақыл- ой әрекеті төмендеп, организмі жұқпалы аурулармен күресе алмайтын халге жетеді.

  Химиктер жасанды тағамдар әзірлеу міндетін биотехнологтармен бірлесе отырып шешеді. Біздің ғалымдарымыз биотехнологиялық әдіспен қазіргі күні қара уылдырық, лосось еті, сорпалар, мармелаттардың түрлі сортын, шырындарды көпшілікке ұсынып та үлгерді.

  Тағам өнімдері мәселесін шешудің жолдары:

l  Тағамдық шикізатты өңдеуді іс жүзінде қалдықсыз өндіріс түрінде құру;

Техникалық мақсатқа пайдаланып жүрген тамақтық заттарды тамақтық емес басқа заттармен алмастыру.

  Тағам өнімдерінің сапалығы мен қоректілігін бұзылудан саақтаудың зор мәні бар. Тағамдық заттардың бұзылуының басты себептерінің бірі- оның құрамындағы әртүрлі органикалық заттардың  тотығып деструкциялануынан болады. Осыған қоса тамақтың ашып, иістеніп кетуіне саңырауқұлақтар мен бактериялардың да дамуы әсер етеді.

  Майлардың тотығуынан тамақ өнімдерінде альдегид, кетон, кіші молекулалы қышқылдар пайла болады. Олар тамақтың дәмін бұзып қана қоймайб уландырады.

  Сөйтіп, ашыту, ірімшік қайнату, қымыз дайындау, айран ұйыту, нан пісіру және бізге ата- бабаларымыздан жеткен тамақ өнімдерін дәстүрлі микробиологиялық өңдеудің басқа да әдістері қазір өнеркәсіптік негізінде қайта құрылды. Халықтың тұтынуына қажетті тағамдар жоғарыда айтылғандай биотехнологиялық әдістер арқылы өңделеді.

  Қорыта айтқанда дұрыс тамақтану адам денсаулығын сақтаудың бірден- бір кепілі.

  Ал, тағамның құндылығы адам организміне қажетті биологиялық маңызды қосылыстар- көмірсулар, майлар, нәруыздар, витаминдер және микроэлементтердің болуымен бағаланады.

14,15

Жаңа сабақты қалай қабылдағанын

алғашқы тексеру кезеңі:

Білімділік мақсаты:

1.  - оқылған материалды оқушылардың дұрыс меңгергенін анықтау;

    -алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

    - кеткен кемшілікті жою жұмыстары; -

Дәптермен жұмыс

5-7

Білімді қорытындылау және жүйелеу:   

-тапсырмаларды оқушылар өз бетінше орындайтындай дәрежеге жеткізу;

-оқушылар білімі мен сыныптың ерекшелігіне қарай отырып тапсырманың күрделілігін анықтау;

Білімді тексеру және өз бетінше тексеру кезеңі: 

-оқушылардың өтілген материалды қаншалықты дұрыс  меңгергенін анықтау;

Оқушылардыңіс-әрекеті мен біліміндегі олқылықтарды анықтау.Кеткен олқылықтардың   себебін анықтау.

-оқушылардың өзін –өзі бағалау қабілеттерін дамытуға жағдай жасау

1. Жаттығуды тексеру.

3-4

Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға  үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

 2.Дәптерге жазғандарын тексеру .

Үй тапсырмасын орындауға нұсқау беру:

Параграф 37  -оқу,  №4-5есеп шығару. (169-бет); 

1-2

Сабақ қоры-тындысын шығару кезеңі.

- жекелеген оқушылар мен сынып жұмысына баға беру.Сабақтың кемшілігі мен қорытындысын шығару. Баға қою.  

1-2

  Рефлексия кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушы мен мұғалім арасындағы дұрыс қарым қатынасты тудыру.

-оқушылардыңөзін өзі басқару және басқа адамдармен дұрыс қарым –қатынас принципін үйрету.

1-2

Тақырыбы

§38. Витаминдер.

уақыты

Білімділік мақсаты:

дамытушылық:

тәрбиелік:

Оқушыларға витаминдердің түрлері, маңызы, қолданылуы туралы білімді қалыптастыру;

қорытындылау біліктіліктерін дамыту,есте сақтау қабілеттерін дамыту,сөздік қорын молайту;

сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

жаңа сабақ

Сабақ өткізілу түрі:

мұғалімнің түсіндіруі (ауызша), кітаппен өз бетінше жұмыс , 11-ЕТЖ-1 жаттығулар орындау,  11-Б-4 көру.

Құралдар мен реактивтер:

Кітап,  дәптер, интерактивті тақта,видеофрагмент көрсету 11-ЕТЖ-1,  11-ДДТ-14,  11-КП-11.

Ұйымдастыру

кезеңі:

(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін анықтау.)

  -сабақта  қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

  -оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың  жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

1-2

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 

Сабақтың  білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау ;

-кеткен кемшіліктерді жою.

5-7

Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

1.Сабақ тақырыбын хабарлау.Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын  айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің  практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.Білімді жаңғырту.  (Актуализация )

Білімділік міндеттері: .

-оқушылардың  білім алуға деген    ынта-ықыласын жұмылдыру.

 -оқушыларды  білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

 2.Оқыту проблемалары:

1.Білімді жаңғырту:

Витаминдер.

Фронталды әңгімелесу:

v  Витаминдер дегеніміз не?

v  Витаминдердің түрлері қандай?

v  Витаминдердің маңызы не?

3-4

Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері:

Білімділік міндеттері: 

Берілген материалды оқушылардың қабылдауын есте сақтауын қамтамасыз ету; 

- оқушылардың білімді қабылдауына,алған білімнен қорытынды шығаруға,жүйелеуге қажетті  түрлі әдіс –тәсілдерді үйрету;

- оқушылардың білімді қайта жаңғырту әдістерін қабылдауы;берілген оқу материалын өз бетінше ұғынуға ,түсініктерді ,заңдарды, анықтамаларды философиялық тұрғыдан түсінуге көмек жасау.

1.Мұғалімнің түсіндіруі:

 Нәруыздар, майлар, көмірсулар және тұздардан басқа организмге тағаммен бірге өте аз мөлшерде енетін, бірақ тамақтық басқа затпен алмастыруға болмайтын заттар да болады. Оны 1880 жылы Н.И.Лунин тышқандарға тәжірибе жасай отырып дәлелдеді. Ол тышқандардың бір тобын сүтпен, екінші тобын сүтте болатын қоректік заттардың қоспасымен тамақтандырды. Сонда біраз уақыттан кейін тышқандардың бір тобы ауырмай, өмірлерін жалғастырса, екінші тобы түрлі ауруларға шалдығып, ақыры өсуін тоқтатқан.

  Сондай-ақ қабығынан тазартылған күрішті пайдаланған елдерде бери- бери деген ауру етек алған. Сонда күіш қабығынан бөлініп алынған кристалдық заттың кішкене мөлшері сол аурудан жазылуға себепші болады. Мұны 1911жылы дәлелдеген К.Функ деген ғалым ол затты «витамин»--(«vita»- тіршілік) деп атады. Осыдан кейін теңізде жүзушілер ылғал мен суықтан, жұқпадан пайда болады деп санаған құрқұлақ ауруының да себебі анықталды. Ол аурудың да осындай бір витаминнің жетіспеуінен болатындығы дәлелденді. Жеткіліксіз болған кезде құрқұлақ ауруына ұшырататын осы зат қарағай бұтақтары мен лимонда болады екен. Н.А.Бессенов 1922жылы оны бөліп алып зерттеп, аскорбин қышқылы немесе С витамині деп атады.

  Витаминдер жетіспеушілігінен болатын ауру авитаминоз деп аталады.

  Сонымен витаминдер дегеніміз- химиялық табиғаты әртүрлі, тірі организмлегі маңызды процесстердің жүруіне қатысатын кіші молекулалы органикалық қосылыстар.

  Витаминдердің негізгі көзі- өсімдіктер және микроорганизмдер. Тәулігіне бір адамға 200мг- дай витамин қажет.

Витаминдердің құрамына С, О, Н эементтерінен басқа N, S, CI элементтері, әртүрлі функционалдық топтар (гидроксил, карбоксил, амин, т.б) кіреді. .

Қазіргі кезде витаминдердің түрлері көп. Көпшіоігінің химиялық құрылысы және  биологиялық қызметі анықталған.  

Витаминдер- тағамдық заттардың негізгі құрам бөлігі. Олар адам организмде   зат алмасу процесіне қатысып ,тіршілік әрекетінің дұрыс болуын реттеп отырады.                                                                                                                                                                                                                                                                                                           

14,15

Жаңа сабақты қалай қабылдағанын

алғашқы тексеру кезеңі:

Білімділік мақсаты:

1.  - оқылған материалды оқушылардың дұрыс меңгергенін анықтау;

    -алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

    - кеткен кемшілікті жою жұмыстары;

Дәптермен жұмыс

5-7

Білімді қорытындылау және жүйелеу:   

-тапсырмаларды оқушылар өз бетінше орындайтындай дәрежеге жеткізу;

-оқушылар білімі мен сыныптың ерекшелігіне қарай отырып тапсырманың күрделілігін анықтау;

Білімді тексеру және өз бетінше тексеру кезеңі: 

-оқушылардың өтілген материалды қаншалықты дұрыс  меңгергенін анықтау;

Оқушылардыңіс-әрекеті мен біліміндегі олқылықтарды анықтау.Кеткен олқылықтардың   себебін анықтау.

-оқушылардың өзін –өзі бағалау қабілеттерін дамытуға жағдай жасау

1. Жаттығуды тексеру.

3-4

Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға  үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

 2.Дәптерге жазғандарын тексеру .

Үй тапсырмасын орындауға нұсқау беру:

Параграф 38 -оқу,  №6-8 жатт. Жазбаша.. (176-бет); 

1-2

Сабақ қоры-тындысын шығару кезеңі.

- жекелеген оқушылар мен сынып жұмысына баға беру.Сабақтың кемшілігі мен қорытындысын шығару. Баға қою.  

1-2

  Рефлексия кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушы мен мұғалім арасындағы дұрыс қарым қатынасты тудыру.

-оқушылардыңөзін өзі басқару және басқа адамдармен дұрыс қарым –қатынас принципін үйрету.

1-2

Тақырыбы

§39. Тұрмыста қолданылатын химиялық заттар.

уақыты

Білімділік мақсаты:

дамытушылық:

тәрбиелік:

Оқушыларға тұрмыста қолданылатын химиялық заттардың маңызы,қолданылуы туралы білімді қалыптастыру;

қорытындылау біліктіліктерін дамыту,есте сақтау қабілеттерін дамыту,сөздік қорын молайту;

сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

жаңа сабақ

Сабақ өткізілу түрі:

мұғалімнің түсіндіруі (ауызша), кітаппен өз бетінше жұмыс , 11-ЕТЖ-1 жаттығулар орындау,  11-Б-4 көру.

Құралдар мен реактивтер:

Кітап,  дәптер, интерактивті тақта,видеофрагмент көрсету 11-ЕТЖ-1,  11-ДДТ-14,  11-КП-11.

Ұйымдастыру

кезеңі:

(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін анықтау.)

  -сабақта  қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

  -оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың  жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

1-2

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 

Сабақтың  білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау ;

-кеткен кемшіліктерді жою.

5-7

Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

1.Сабақ тақырыбын хабарлау.Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын  айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің  практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.Білімді жаңғырту.  (Актуализация )

Білімділік міндеттері: .

-оқушылардың  білім алуға деген    ынта-ықыласын жұмылдыру.

 -оқушыларды  білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

 2.Оқыту проблемалары:

1.Білімді жаңғырту:

Тұрмыста қолданылатын химиялық заттар.

Фронталды әңгімелесу:

v  Химиялық препараттар дегеніміз не?

v  Тұрмыстық химиялық заттармен жұмыс істеген кездегі сақтық шаралары?

v  Уланған жағдайда көрсетілетін алғашқы жәрдем?

3-4

Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері:

Білімділік міндеттері: 

Берілген материалды оқушылардың қабылдауын есте сақтауын қамтамасыз ету; 

- оқушылардың білімді қабылдауына,алған білімнен қорытынды шығаруға,жүйелеуге қажетті  түрлі әдіс –тәсілдерді үйрету;

- оқушылардың білімді қайта жаңғырту әдістерін қабылдауы;берілген оқу материалын өз бетінше ұғынуға ,түсініктерді ,заңдарды, анықтамаларды философиялық тұрғыдан түсінуге көмек жасау.

1.Мұғалімнің түсіндіруі:

      Адамзат қоғамы  бұдан мыңдаған жылдар бұрын кейбір табиғи шикізаттарды мұқтажына сай өңдеп қажетіне пайдалана білген.

      Бүгінде химия шаруашылықтың барлық салаларында және күнделікті тұрмысымызда кеңінен қолданылады. Қазіргі уақытта ғылым мен техника жетістіктері нәтижесінде тұрмыс химиясы зор қарқанды дамыды. Сондықтан әлемнің басқа елдеріндегідей; қолдану сипатына қарай былайша жіктейді: жуғыш заттар,тазартушы,залалсыздандырушы заттар,үй жиһаздары мен еденді сүртуге, зиянды жәндіктер мен өсімдіктерді жоюға арналған препараттар, ағартушы және рең беруші заттар,түрлі бояулар мен лактар,желімдер т.б.

     Гигиена сөзі грек тілінен аударғанда денсаулықты нығайтатын немесе емдік, ал косметика – өзіңді әдемілейтін өнер деген мағынаны білдіреді.

Оларға жууғыш заттар ( су сабын, лосьон,крем,сабын, сірнелер т.б.), сондай- ақ тісті күтуге арналған заттар жатады.

Шаш күтуге арналған су сабындар- жоғары молекулалы май қышқылдарының

Калий тұздарынан,тхош иіс беретін және түс беретін қоспалардан, залалсыздандырғыштардан, толықтырғыштардан және т.б. заттардан даярланады.

Тісті күтуге арналған тіс пасталарының құрамы өң ашатын, байланыстырғыш, көбік түзетін және қоюландырғыш заттар сияқты компоненттерден тұрады. Өң ашатын зат ретінде көбіне химиялық тұндырылған кальций карбонаты, кальций фосфоттары және полимерлік натрий метафосфоты қолданылады.

Тұрмыстық химия өнімдері шаруашылықтың барлық салалары мен адамның тіршілік әрекетінде маңызды рөл атқарады. Оларды пайдаланумен бірге қауіпсіздік ережелерін ұмытпаған жөн.  

14,15

Жаңа сабақты қалай қабылдағанын

алғашқы тексеру кезеңі:

Білімділік мақсаты:

1.  - оқылған материалды оқушылардың дұрыс меңгергенін анықтау;

    -алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

    - кеткен кемшілікті жою жұмыстары; -

Дәптермен жұмыс

5-7

Білімді қорытындылау және жүйелеу:   

-тапсырмаларды оқушылар өз бетінше орындайтындай дәрежеге жеткізу;

-оқушылар білімі мен сыныптың ерекшелігіне қарай отырып тапсырманың күрделілігін анықтау;

Білімді тексеру және өз бетінше тексеру кезеңі: 

-оқушылардың өтілген материалды қаншалықты дұрыс  меңгергенін анықтау;

Оқушылардыңіс-әрекеті мен біліміндегі олқылықтарды анықтау.Кеткен олқылықтардың   себебін анықтау.

-оқушылардың өзін –өзі бағалау қабілеттерін дамытуға жағдай жасау

1. Жаттығуды тексеру.

3-4

Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға  үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

 2.Дәптерге жазғандарын тексеру .

Үй тапсырмасын орындауға нұсқау беру:

Параграф 39  -оқу,  №3,4 жатт. Жазбаша. (181-бет); 

1-2

Сабақ қоры-тындысын шығару кезеңі.

- жекелеген оқушылар мен сынып жұмысына баға беру.Сабақтың кемшілігі мен қорытындысын шығару. Баға қою.  

1-2

  Рефлексия кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушы мен мұғалім арасындағы дұрыс қарым қатынасты тудыру.

-оқушылардыңөзін өзі басқару және басқа адамдармен дұрыс қарым –қатынас принципін үйрету.

1-2

Тақырыбы

§40. Химия, экология және денсаулық.

уақыты

Білімділік мақсаты:

дамытушылық:

тәрбиелік:

Оқушыларға химия, экология және денсаулық арасындағы байланыс туралы білімді қалыптастыру; ортаны қорғауға тәрбиелеу;

қорытындылау біліктіліктерін дамыту,есте сақтау қабілеттерін дамыту,сөздік қорын молайту;

сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

жаңа сабақ

Сабақ өткізілу түрі:

мұғалімнің түсіндіруі (ауызша), кітаппен өз бетінше жұмыс , 11-ЕТЖ-1 жаттығулар орындау,  11-Б-4 көру.

Құралдар мен реактивтер:

Кітап,  дәптер, интерактивті тақта,видеофрагмент көрсету 11-ЕТЖ-1,  11-ДДТ-14,  11-КП-11.

Ұйымдастыру

кезеңі:

(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін анықтау.)

  -сабақта  қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

  -оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың  жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

1-2

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 

Сабақтың  білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау ;

-кеткен кемшіліктерді жою.

5-7

Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

1.Сабақ тақырыбын хабарлау.Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын  айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің  практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.Білімді жаңғырту.  (Актуализация )

Білімділік міндеттері: .

-оқушылардың  білім алуға деген    ынта-ықыласын жұмылдыру.

 -оқушыларды  білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

 2.Оқыту проблемалары:

1.Білімді жаңғырту:

Химия, экология және денсаулық.

Фронталды әңгімелесу:

v  Химия және экология арасындағы байланыс?

v  Адам денсаулығына зиянды заттар?

3-4

Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері:

Білімділік міндеттері: 

Берілген материалды оқушылардың қабылдауын есте сақтауын қамтамасыз ету; 

- оқушылардың білімді қабылдауына,алған білімнен қорытынды шығаруға,жүйелеуге қажетті  түрлі әдіс –тәсілдерді үйрету;

- оқушылардың білімді қайта жаңғырту әдістерін қабылдауы;берілген оқу материалын өз бетінше ұғынуға ,түсініктерді ,заңдарды, анықтамаларды философиялық тұрғыдан түсінуге көмек жасау.

1.Мұғалімнің түсіндіруі:

Химиялық заттарды дұрыс қолданбаудың салдарынан бұл күнде адамзаттың алдында химиялық – экологиялық мәселелер туындап отыр. Табиғатты ластап, қоршаған ортаның тазалығына зиян тигізіп отырған бірден – бір себепкер кәсіпорындар қатарында целлюлоза қағаз өнеркәсібі, химия, мұнай-химиясы, мұнай өңдеу салаларын, автокөліктерді атауға болады. Сондай- ақ тұрмыстық химиялық заттарды дұрыс пайдаланбау салдарынан адам денсаулығына зиянын тигізуде.

Өндіріс тарапынан болатын зардаптарды 3 топқа бөлуге болады: экологиялық, экономикалық, моральдық.

Адам денсаулығына кері әсер ететін тек өндіріс қалдықтары ғана емес, автомобильдерден бөлінетін қалдық газдардың да тигізетін зияны жеткілікті. Қазір дүниежүзінде 500млн- дай автомобил бар деп есептегенде, атмосфераны ластайтын зиянды қоспалардың 60 %-і солардың үлесіне тиеді. Ал автомобильдердің түтін газдарында 200-ге тарта зиянды заттар қоспалары болады. Түтін газдарындағы қорғасын мен сынап қосылыстары тағамдыластап, сол арқылы организмге түсіп, жүйке- жүйелерін зақымдайды. Мұнай өндіретін және өңдейтін, кокс- химиялық кәсіпорындардан ауаға күкіртсутек газы көп бөлінеді. Оның жоғары концентрациясы жүйке- жүйесін зақымдайтын күшті у. Онымен тыныс алғанда, адамның дем алысы бәсеңдеп, жүрегі тоқтауы мүмкін, күкіртсутек тыныс алуға қатысатын ферменттердің жұмысына кедергі жасап, көзбен, тыныс алу жолдарының кілегейлі қабықшаларын тітіркендіреді.

Адам денсаулығына кері әсерін тигізетін, зор зиян келтіретін заттардың тағы бір тобы: никотин, есірткі заттар және алкогольдік ішімдіктер.

Бүгінгі таңда химия, экология және денсаулық мәселелері біртұтас кешенді дүниежүзілік мәселеге айналып отыр. Сондықтан, химиялық өнеркәсіпте өндірістің пайдалы жағын жоспарлағанда, мүмкіндігінше кереғар көріністің болмау жағын мұқият қарастырады.

14,15

Жаңа сабақты қалай қабылдағанын

алғашқы тексеру кезеңі:

Білімділік мақсаты:

1.  - оқылған материалды оқушылардың дұрыс меңгергенін анықтау;

    -алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

    - кеткен кемшілікті жою жұмыстары; -

Дәптермен жұмыс

5-7

Білімді қорытындылау және жүйелеу:   

-тапсырмаларды оқушылар өз бетінше орындайтындай дәрежеге жеткізу;

-оқушылар білімі мен сыныптың ерекшелігіне қарай отырып тапсырманың күрделілігін анықтау;

Білімді тексеру және өз бетінше тексеру кезеңі: 

-оқушылардың өтілген материалды қаншалықты дұрыс  меңгергенін анықтау;

Оқушылардыңіс-әрекеті мен біліміндегі олқылықтарды анықтау.Кеткен олқылықтардың   себебін анықтау.

-оқушылардың өзін –өзі бағалау қабілеттерін дамытуға жағдай жасау

1. Жаттығуды тексеру.

3-4

Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға  үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

 2.Дәптерге жазғандарын тексеру .

Үй тапсырмасын орындауға нұсқау беру:

Параграф 40  -оқу,  №5жатт. жазбаша. (185-бет); 

1-2

Сабақ қоры-тындысын шығару кезеңі.

- жекелеген оқушылар мен сынып жұмысына баға беру.Сабақтың кемшілігі мен қорытындысын шығару. Баға қою.  

1-2

  Рефлексия кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушы мен мұғалім арасындағы дұрыс қарым қатынасты тудыру.

-оқушылардыңөзін өзі басқару және басқа адамдармен дұрыс қарым –қатынас принципін үйрету.

1-2

Тақырыбы

§41. Химияның дүниені диалектикалық тұрғыдан түсінудегі маңызы.

уақыты

Білімділік мақсаты:

дамытушылық:

тәрбиелік:

Оқушыларға химияның дүниені диалектикалық тұрғыдан түсінудің маңызы  туралы білімді қалыптастыру;

қорытындылау біліктіліктерін дамыту,есте сақтау қабілеттерін дамыту,сөздік қорын молайту;

сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

жаңа сабақ

Сабақ өткізілу түрі:

мұғалімнің түсіндіруі (ауызша), кітаппен өз бетінше жұмыс , 11-ЕТЖ-1 жаттығулар орындау,  11-Б-4 көру.

Құралдар мен реактивтер:

Кітап,  дәптер, интерактивті тақта,видеофрагмент көрсету 11-ЕТЖ-1,  11-ДДТ-14,  11-КП-11.

Ұйымдастыру

кезеңі:

(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін анықтау.)

  -сабақта  қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

  -оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың  жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

1-2

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 

Сабақтың  білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау ;

-кеткен кемшіліктерді жою.

5-7

Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

1.Сабақ тақырыбын хабарлау.Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын  айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің  практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.Білімді жаңғырту.  (Актуализация )

Білімділік міндеттері: .

-оқушылардың  білім алуға деген    ынта-ықыласын жұмылдыру.

 -оқушыларды  білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

 2.Оқыту проблемалары:

1.Білімді жаңғырту:

Химияның дүниені диалектикалық тұрғыдан түсінудегі маңызы.

Фронталды әңгімелесу:

v  Химияның басқа ғылымдармен қандай байланысы бар?

Материя қозғалысының сыры неде?

3-4

Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері:

Білімділік міндеттері: 

Берілген материалды оқушылардың қабылдауын есте сақтауын қамтамасыз ету; 

- оқушылардың білімді қабылдауына,алған білімнен қорытынды шығаруға,жүйелеуге қажетті  түрлі әдіс –тәсілдерді үйрету;

- оқушылардың білімді қайта жаңғырту әдістерін қабылдауы;берілген оқу материалын өз бетінше ұғынуға ,түсініктерді ,заңдарды, анықтамаларды философиялық тұрғыдан түсінуге көмек жасау.

1.Мұғалімнің түсіндіруі:

Химия- жаратылысты зерттейтін ғылымдардың бірі. Жаратылыс дегеніміз- бізді айнала қоршаған материалдық дүние. Материа әрдайым қозғалыста болады. Неміс философы Ф. Энгельс: «химия дегеніміз- атомдар қозғалысы туралы ғылым, ол дененің сандық құрамының өзгеруімен болатын сапалық өзгерістерін зерттейді» деп атап көрсеткен еді. Материя қозғалысының химиялық формасы деп отырғанымыз- молекула ішіндегі атомдар қозғалысы әсерінен молекуланың сапалық өзгеруі. Оны іске асырып, тасымалдайтындар- электрондар, атомдар, молекулалар, макромолекулалар, иондар, радикалдарб т.б.

Материя қозғалысының химиялық формасын химиялық құбылыс немесе химиялық реакция деп атайды. Біздің айналамызда мұндай айналулар үздіксіз, тоқтаусыз жүріп жатады. Соның нәтижесінде бір заттардан екінші заттар пайда болады, кіші организмдер өседі, көбейеді,т.б.

Химия- күрделі, көп қырлы, іргелі ғылым. Ол басқа да жаратылыстану ғылымдары сияқты дүниені материялистік тұрғыдан түсінуге, диалектикалық ойлауға негіз береді. Химияның негізгі заңдылықтары табиғаттың жалпы заңдылықтарымен үндесіп жатады.

Химиясыз ғылыми- техникалық прогрес болуы мүмкін емес. Машина жасау, әртүрлі аспаптар жасау сияқты өндіріс салаларына химиялық материялдар қандай қажет болса, қара және түсті металдарды, құймаларды, ағашты, шыныны алмастыратын, берік, ыстыққа төзімді, оптикалық мөлдір, электроқшаулағыш, жемірілмеитін, т.б.қасиеттері бар полимерлер сондай қажет.

Химия адамзат қоғамының дамуына түрткі болатын барлық іргелі ғылымдардың діңгегіне айналып отыр. Химия ғылымдарының жетістіктерін әр салада тиімді қолдана отырып, адамзат ХХІ ғасырда ғаламдық мәселелерді түбегейлі шешеді. Химияның дамуы бүкіл ғылыми- техникалық прогресті жылдамдатады.

14,15

Жаңа сабақты қалай қабылдағанын

алғашқы тексеру кезеңі:

Білімділік мақсаты:

1.  - оқылған материалды оқушылардың дұрыс меңгергенін анықтау;

    -алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

    - кеткен кемшілікті жою жұмыстары; -

Дәптермен жұмыс

5-7

Білімді қорытындылау және жүйелеу:   

-тапсырмаларды оқушылар өз бетінше орындайтындай дәрежеге жеткізу;

-оқушылар білімі мен сыныптың ерекшелігіне қарай отырып тапсырманың күрделілігін анықтау;

Білімді тексеру және өз бетінше тексеру кезеңі: 

-оқушылардың өтілген материалды қаншалықты дұрыс  меңгергенін анықтау;

Оқушылардыңіс-әрекеті мен біліміндегі олқылықтарды анықтау.Кеткен олқылықтардың   себебін анықтау.

-оқушылардың өзін –өзі бағалау қабілеттерін дамытуға жағдай жасау

1. Жаттығуды тексеру.

3-4

Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға  үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

 2.Дәптерге жазғандарын тексеру .

Үй тапсырмасын орындауға нұсқау беру:

Параграф 41 -оқу,  №5-6 жатт. жазбаша. (187-бет); 

1-2

Сабақ қоры-тындысын шығару кезеңі.

- жекелеген оқушылар мен сынып жұмысына баға беру.Сабақтың кемшілігі мен қорытындысын шығару. Баға қою.  

1-2

  Рефлексия кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушы мен мұғалім арасындағы дұрыс қарым қатынасты тудыру.

-оқушылардыңөзін өзі басқару және басқа адамдармен дұрыс қарым –қатынас принципін үйрету.

1-2

Тақырыбы

§42. Органикалық химияны дамытудағы отандық ғалымдардың қосқан үлестері.

уақыты

Білімділік мақсаты:

дамытушылық:

тәрбиелік:

Оқушыларға органикалық химияны дамытудағы отандық ғалымдардың қосқан үлестері туралы білімді қалыптастыру;

қорытындылау біліктіліктерін дамыту,есте сақтау қабілеттерін дамыту,сөздік қорын молайту;

сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

жаңа сабақ

Сабақ өткізілу түрі:

мұғалімнің түсіндіруі (ауызша), кітаппен өз бетінше жұмыс , 11-ЕТЖ-1 жаттығулар орындау,  11-Б-4 көру.

Құралдар мен реактивтер:

Кітап,  дәптер, интерактивті тақта,видеофрагмент көрсету 11-ЕТЖ-1,  11-ДДТ-14,  11-КП-11.

Ұйымдастыру

кезеңі:

(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін анықтау.)

  -сабақта  қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

  -оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың  жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

1-2

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 

Сабақтың  білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау ;

-кеткен кемшіліктерді жою.

5-7

Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

1.Сабақ тақырыбын хабарлау.Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын  айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің  практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.Білімді жаңғырту.  (Актуализация )

Білімділік міндеттері: .

-оқушылардың  білім алуға деген    ынта-ықыласын жұмылдыру.

 -оқушыларды  білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

 2.Оқыту проблемалары:

1.Білімді жаңғырту:

Органикалық химияны дамытудағы отандық ғалымдардың қосқан үлестері.

Фронталды әңгімелесу:

v  Қазақстанда органикалық химияның қай салалары жоғары дәрежеде дамып келеді?

v  Қазақстанның химик-ғалымдары?

3-4

Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері:

Білімділік міндеттері: 

Берілген материалды оқушылардың қабылдауын есте сақтауын қамтамасыз ету; 

- оқушылардың білімді қабылдауына,алған білімнен қорытынды шығаруға,жүйелеуге қажетті  түрлі әдіс –тәсілдерді үйрету;

- оқушылардың білімді қайта жаңғырту әдістерін қабылдауы;берілген оқу материалын өз бетінше ұғынуға ,түсініктерді ,заңдарды, анықтамаларды философиялық тұрғыдан түсінуге көмек жасау.

1.Мұғалімнің түсіндіруі:

Республикада химия саласы бойынша Қазан төңкерісіне дейіе Шымкент сантонин зауытымен сабын, желім өндіретін майдагерлік кәсіпшілдіктер ғана болды.

Қазақстанда алғашқы Химия ғылымдары иниституты 1945 жылы ашылды. Оның директоры Қазақстанда химия ғылымынан білім берудің негізін қалаған атақты химик – ғалым, академик Ә. Б. Бектұров болды. Оған дейін Ұла Отан соғысы жылдарында Қазақстандық  ғалымдар түсті және қара металл кендерін өндіру және өңдеу, отқа төзімді материалдармен құрылыс материалдарын шығару, химиялық технология, энергетика, ауыл шаруашылығы сияқты өзекті проблемаларды зерттеді. Республиканың табиғат ресустарын өндіру және пайдалану жөнінде көптеген практикалық ұсыныстар жасалды.

Қазақстанда шикізат қорының молдығы осы кезде жұмыс істейтін зауыттарды, химиялық кәсіпорындарды кеңейуге, жаңа өндіріс орындарын ұйымдастыруға мүмкіншілік берді.

Қазақстандық ғалмдар түрлі өндірістік бұйымдар жасауға ыңғайлы, механикалық беріктігі жоғары, тамаша техникалық қасиеттерге ие жоғары молекулалық қосылыстар- макромалекулалақ  жүйелерді зерттеуде де зор жетістіктерге жетті.

Қазақстан химиясы XX  ғасырдың 30- жылдарынан бастау алып, қазір зор өрлеу үстінде. Қазақстан ғалымдарының қатары күн санап арта түсуде.

14,15

Жаңа сабақты қалай қабылдағанын

алғашқы тексеру кезеңі:

Білімділік мақсаты:

1.  - оқылған материалды оқушылардың дұрыс меңгергенін анықтау;

    -алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

    - кеткен кемшілікті жою жұмыстары; -

Дәптермен жұмыс

5-7

Білімді қорытындылау және жүйелеу:   

-тапсырмаларды оқушылар өз бетінше орындайтындай дәрежеге жеткізу;

-оқушылар білімі мен сыныптың ерекшелігіне қарай отырып тапсырманың күрделілігін анықтау;

Білімді тексеру және өз бетінше тексеру кезеңі: 

-оқушылардың өтілген материалды қаншалықты дұрыс  меңгергенін анықтау;

Оқушылардыңіс-әрекеті мен біліміндегі олқылықтарды анықтау.Кеткен олқылықтардың   себебін анықтау.

-оқушылардың өзін –өзі бағалау қабілеттерін дамытуға жағдай жасау

1. Жаттығуды тексеру.

3-4

Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға  үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

 2.Дәптерге жазғандарын тексеру .

Үй тапсырмасын орындауға нұсқау беру:

Параграф 42  -оқу,  №3-4 жатт. жазбаша. (191-бет); 

1-2

Сабақ қоры-тындысын шығару кезеңі.

- жекелеген оқушылар мен сынып жұмысына баға беру.Сабақтың кемшілігі мен қорытындысын шығару. Баға қою.  

1-2

  Рефлексия кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушы мен мұғалім арасындағы дұрыс қарым қатынасты тудыру.

-оқушылардыңөзін өзі басқару және басқа адамдармен дұрыс қарым –қатынас принципін үйрету.

1-2

Тақырыбы

 §1. Органикалық қосылыстардың химиялық құрылыс теориясы.

уақыты

Білімділік мақсаты:

дамытушылық:

тәрбиелік:

Оқушылардың органикалық реакциялардың жіктелуі және механизмі туралы алған білімдерін қайталау; 

түсіндіру біліктілігі мен дағдыларын жетілдіру, көңіл аудару ,еске сақтау қабілеттерін дамыту;

сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

Қайталау сабағы

Сабақ өткізілу түрі:

кітаппен өздік жұмыс,  орындау, кестемен жұмыс, мұғалімнің түсіндіруі,кітаппен өздік жұмыс, фронталды сұрақтар;

Құралдар мен реактивтер:

Кітап,  дәптер, интерактивті тақта, ХЭПЖ, ДДТ-1

Ұйымдастыру

кезеңі:

(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін анықтау.)

  -сабақта  қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

  -оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың  жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

1-2

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 

Сабақтың  білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау ;

-кеткен кемшіліктерді жою.

Айналым бойынша жаттығу тексеру.

2-3

Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

1.Сабақ тақырыбын хабарлау.Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын  айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің  практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.Білімді жаңғырту.  (Актуализация )

Білімділік міндеттері: .

-оқушылардың  білім алуға деген    ынта-ықыласын жұмылдыру.

 -оқушыларды  білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

 2.Оқыту проблемалары:

3.Білімді жаңғырту:  

Фронталды әңгімелесу: 

ОҚҚТ шығуына қандай себебтер негіз болды?               

ОҚҚТ негізгі қағидаларын тұжырымдап беріңдер.

Органикалық қосылыстарға қандай химиялық байланыс тән?

 Коваленттік байланыс қалай түзіледі?

 Коваленттік байланысқа сипаттама бер ?

 Н-Сl,  Н-Н, Сl  - Сl атомдар арасында байланыс түзілгенде қандай орбитальдар   өзара қаптасады? 

 Химиялық  реакцияның қандай белгілері бар?

3-4

Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері:

Білімділік міндеттері:  

Берілген материалды оқушылардың қабылдауын есте сақтауын қамтамасыз ету;  

- оқушылардың білімді қабылдауына,алған білімнен қорытынды шығаруға,жүйелеуге қажетті  түрлі әдіс –тәсілдерді үйрету;

- оқушылардың білімді қайта жаңғырту әдістерін қабылдауы;берілген оқу материалын өз бетінше ұғынуға ,түсініктерді ,заңдарды, анықтамаларды философиялық тұрғыдан түсінуге көмек жасау.                                               

1.Мұғалімнің түсіндіруі:

Органикалық  қосылыстардың  химиялық құрылыс

 теориясының пайда болуы:   

1.      өндіріс пен халық шаруашылығының өскелең талаптарына сай келмеуі,органикалық химияның даму деңгейінің төмендігі

2.      химия ғылымында мына заттардың қасиеттерін түсіндіре алмауы  жаңа теорияның қажеттігі:

·        органикалық заттардың көптүрлілігі;

·        валенттіктің сәйкес келмеуі;

·        изомерия құбылысы;

·         органикалық заттар үшін тұрақты таңбаның болмауы.

3.  Типтер теориясы: Жерар әрбір затты біртұтас қарауды ұсынды.Барлық органикалық қосылыстар қарапайым бейорганикалық қосылыстардың туындылары деп есептеді:сутек ,хлорлы сутек, су деп бірнеше типке бөлуді ұсынды:

1 тип – сутек,  2 тип – хлорсутек,  3 тип – су.

4. Радикалдар теориясы:  Берцелиус органикалық заттар екі бөліктен –радикалдардан тұрады деп пайымдады.Ол химиялық реакция кезінде радикалдар өзгеріссіз сақталады деп есептеді .

5. 1860 жылы Карлсруэ қаласында өткен химиктер съезінде атом-молекулалық ілімді қабылдады.

6. Франкленд  және Кекуле жұмыстарының нәтижесінде химияда валенттілік туралы түсінік қабылданып,көміртек атомының 4 валенттігі туралы түсінік енгізілді (Кекуле).

7.Ал 1857жылы  Кекуле және Купер қосылыстардағы атомдардың тізбектелу идеясын ұсынды.

Қорытынды:  

Ғылымдағы барлық жетістіктер органикалық химияның дамуында жаңа жағдайлар туғызды – органикалық қосылыстардың химиялық құрылыс теориясы. 

А.М.Бутлеровтың ОҚХҚТ

1.Молекулада атомдар нақты болады.

  1828 жылы–Берцелиус шәкірті –неміс ғалымы Велер бейорганикалық заттан алғаш қы рет органикалық зат несеп нәрін- синтездеп алды.

1845 жылы –Кольбе сірке қышқылын алды.

1854 жылы -  Бертло майды синтездеді.

1861жылы -  алғашқы рет қантты зат синтезделіп алынды.

2.Молекуладағы атомдар өзара валенттіліктеріне сай өзара белгілі бір тәртіппен байланысады.Көміртек 4 валентті.

       Н                                         Н    Н                                            

        |                                           |      |                                                

Н – С – Н                           Н – С – С – Н                           

        |                                           |      |                                               

       Н                                         Н    Н                                        

  метан                                       этан                                    

3.      Органикалық заттардың қасиеттері олардың құрамына қандай атомдар және қанша мөлшерде кіретіндіктеріне тәуелді болуымен қатар, ондағы атомдардың өзара байланысу ретіне де тәуелді болады.

       Н           Н                                                       Н    Н

        |             |                                                         |      |

Н – С – О – С – Н                                          Н – С – С – О – Н

        |             |                                                         |      |

       Н           Н                                                       Н    Н

   диметил эфирі                                               этил спирті

қайнау темп. -23,7°С                                   қайнау темп. +78,7°С

1.       «Химиялық құрылыс» терминін А.М.Бутлеров ұсынды. Құрылыс- бұл молекуладағы атомдардың валенттігіне сәйкес тәртәппен байланысуын көрсетеді.

Изомерлену –молекула бірдей сапалық және сандық құрамы бар,бірақ құрылысы, қасиеттері әртүрлі болатын құбылыс ,ал ол  заттар -изомерлер

 СН₃ – СН₂ – СН₂ – СН₃                                                  СН₃ – СН – СН₃

                                                                                                                         |

                                                                                 СН₃

нормаль бутан                                             изобутан

Қалыпты бутан мен изобутанның молекулалық формулалары бірдей С₄Н₁₀

 болғанымен физикалық және химиялық қасиеттері бір-бірінен өзгеше әр түрлі заттар. Мысалы, бутанның қайнау температурасы -0,5°С, изобутанның қайнау температурасы ­11,7°С. Бұл заттар бір-біріне изомер болып табылады

2.        Молекуладағы көмірсутек  атомының саны өскен сайын,изомерлнрдіңде саны өседі.Мысалы: формуласы  С10 Н22   болатын заттың  75 изомері , формуласы С14 Н30 болатын заттың 1858  изомері бар.

3.      4.Қасиетіне қарай заттың молекуласының құрылысын ,құрылысына қарай –қасиетін болжап айтуға болады.

ОҚХҚТ маңызы:

1.      теория  табиғатты диалектико – материалистік тұрғыдан түсіндіруге болатынын дәләлдеді

2.      теория заттарды атом-молекулалық ілім негізінде терең қарастыруға мүмкіндік берді.

3.       теория химиядағы жинақталған деректерді түсіндірді және жүйеледі,жаңа заттардың бар екендігін болжауға және олардың құрылысын анықтауға,химия өнеркәсібінің дамуына көмектесті

4.      теория  көміртек тізбегінің құрылыс негізінде заттарды ғылыми негізде классификациялауға мүмкіндік береді

5.      теория ары қарай екі бағытта дамыды : стереохимия,  атомның электрондық құрылысы туралы білім алу.                 

 XIX ғасырдың басында жануарлар мен өсімдіктер организмдерінің негізі көміртекті заттар екені анықталды. Органикалық химияның ғылымның жеке  саласы ретінде бөлінуінің бесты себебі, сол кездегі минералды және органикалық заттардың тегіне деген көзқарас болды. 1808 жылы швед ғалымы Я.Берцелиус организмнен алынатын заттарды «органикалық заттар» деп, ал оларды зерттейтін химияның саласын «органикалық химия» деп атауды ұсынды. Сол кездегі кейбір ғалымдар органикалық заттар тек тірі организмде ғана «тіршілік күші» әсерінен түзіледі, оларды бейорганикалық заттар сияқты лабораториялық әдіспен алуға болмайды деп есептеді     Бірақ XIX ғасырдың басында Фридрих Велер  дициан мен судан қымыздық қышқылын, несепнәрді ; 1845 жылы Кольбе көміртектен сірке қышқылын; Бертло -1854 жылы этиленнен этил спиртін синтездеп алды,бұл   органикалық заттардың организмнен тыс бейорганикалық заттардан синтезделуі органикалық және бейорганикалық заттарды жеке бөлуге болмайтынын көрсетті.

Органикалық химияның жеке ғылым саласы  болу себебтері:

Органикалық заттардың көп түрлілігі;

Көміртек қосылыстарының іс –жүзіндегі  өте жоғары маңыздылығы;

Органикалық қосылыстардың құрамы мен қасиеттерінің ерекшеліктері;

Көптеген органикалық заттар жанғыш, қыздырғанда салыстырмалы түрде оңай ыдырайды: тәжірибе:     (спирттің, балауыздың жануы,қанттың көмірленуі)

Органикалық заттардың ерекшеліктері:

1. Көміртек-, атомдары бір-бірімен байланысып ұзын тізбек түзетін жалғыз химиялық элемент .
2. Маңыздысы- көміртектің сутекпен қосылысы (көмірсутектер)
3.  Кең тараған байланыс типі – ковалентті байланыс,  молекулалық кристалл торы
4. Изомерлену –молекула бірдей сапалық және сандық құрамы бар,бірақ құрылысы, қасиеттері әртүрлі заттар,бұл бейорганикалық химияда өте сирек кездеседі.

     Органикалық химияның ғылым ретінде пайда болуы  :

1. этерин теориясы: Жан Батист Дюма,19 ғасыр 20-шы жылдар;

2. радикалдар теориясы: Велер,  Либих,  19 ғасыр;

3. типтер теориясы: Лоран және Жерар, 19 ғасыр;

4.Одлинг 19 ғасырдың ортасында«валенттік»  ұғымын енгізді;

5. валенттік туралы түсінікті Фридрих Август Кекуле ары қарай дамытты;

6.біртіндеп жинақталған эксперименттік зерттеулер және оларды теориялық жолмен дәләлдеу А.М.Бутлеровтың органикалық қосылыстардың құрылыс теориясының ашылуына негіз болды.

                                           Органикалық химияның маңызы:

1.     Қазіргі кезде 18 млн-ға жуық табиғи және синтетикалық органикалық заттар белгілі және олардың саны өсуде,ал  белгілі бейорганикалық қосылыстардың  саны 100 мыңдай.

 2.Қазіргі химия өндірісіндегі процестер- органикалық заттар алу немесе сол заттардың қатысуымен жүретін реакциялар. Сол сияқты, табиғатта кездеспейтін көптеген органикалық заттар жасанды түрде синтезделіп алынды. Оларға әр түрлі дәрі-дәрмектер, бояулар, пластмассалар мен синтетикалық талшықтар, т.б. жатады.

3. Бейорганикалық химия бұл өзінше әдемі ,бірақ ол органикалық химиясыз пайдасы аз өлі денемен бірдей.Тірі организмдегі олардың тіршілік етуін қамтамасыз ететін көптеген процесстер -бұл органикалық заттардың химиялық реакциясы .

4.Химиктер өте күрделі табиғи заттарды алуды үйренді: көмірсулар, белоктар,  нуклеин қышқылдары.  Бұл кезде органикалық синтезге көмекке биотехнология келеді.

16-17

Білімді тексеру және өз бетінше тексеру кезеңі: 

-оқушылардың өтілген материалды қаншалықты дұрыс  меңгергенін анықтау;

Оқушылардыңіс-әрекеті мен біліміндегі олқылықтарды анықтау.Кеткен олқылықтардың   себебін анықтау.

-оқушылардың өзін –өзі бағалау қабілеттерін дамытуға жағдай жасау.

ДДТ-1жұмыс істеу

1-2

Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға  үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

  параграф  1 оқу;  № 7,9, 10(11 бет)жазбаша.

2.Дәптерге жазғандарын тексеру .

1-2

Сабақ қорытындысын шығару кезеңі.

- жекелеген оқушылар мен сынып жұмысына баға беру.Сабақтың кемшілігі мен қорытындысын шығару. Баға қою.  

1-2

  Рефлексия кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушы мен мұғалім арасындағы дұрыс қарым қатынасты тудыру.

-оқушылардыңөзін өзі басқару және басқа адамдармен дұрыс қарым –қатынас принципін үйрету.

1-2

Тақырыбы

 §2.§3. Көмірсутектердің электрондық теориясы.Химиялық байланыстар. Көміртек атомының гибридтік күйі.

уақыты

Білімділік мақсаты:

дамытушылық:

тәрбиелік:

Оқушыларға көміртек атомының электрондық құрылысының ерекшеліктері, гибридтену, гибридтенген орбитальдар  туралы білімді қалыптастыру; Оқушыларға ковалентті,дара және еселі,сигма(σ)және пи(π) байланыс, ковалентті байланыстың сипаттамасы: полюстігі,ұзындығы,бағытталуы,энергиясы молекулалардың  кеңістіктегі пішіні,сутектік байланыс туралы білімді қалыптастыра отырып дамыту.; 

түсіндіру біліктілігі мен дағдыларын жетілдіру, көңіл аудару ,еске сақтау қабілеттерін дамыту;

сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

Аралас сабақ

Сабақ өткізілу түрі:

кітаппен өздік жұмыс,  орындау, кестемен жұмыс, мұғалімнің түсіндіруі,кітаппен өздік жұмыс, фронталды сұрақтар; ДДТ-2, 

Құралдар мен реактивтер:

Кітап,  дәптер, интерактивті тақта, ДДТ-2, көміртек атомының құрылысы

Ұйымдастыру

кезеңі:

(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін анықтау.)

  -сабақта  қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

  -оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың  жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

1-2

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 

Сабақтың  білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау ;

-кеткен кемшіліктерді жою.

Айналым бойынша жаттығу тексеру.

2-3

Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

1.Сабақ тақырыбын хабарлау.Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын  айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің  практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.Білімді жаңғырту.  (Актуализация )

Білімділік міндеттері: .

-оқушылардың  білім алуға деген    ынта-ықыласын жұмылдыру.

 -оқушыларды  білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

 2.Оқыту проблемалары:

3.Білімді жаңғырту:  

Фронталды әңгімелесу: 

      ОҚҚТ негізгі қағидалары қандай.

      ОҚҚТ негізгі қағидаларын дәлелде.

3-4

Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері:

Білімділік міндеттері:  

Берілген материалды оқушылардың қабылдауын есте сақтауын қамтамасыз ету;  

- оқушылардың білімді қабылдауына,алған білімнен қорытынды шығаруға,жүйелеуге қажетті  түрлі әдіс –тәсілдерді үйрету;

- оқушылардың білімді қайта жаңғырту әдістерін қабылдауы;берілген оқу материалын өз бетінше ұғынуға ,түсініктерді ,заңдарды, анықтамаларды философиялық тұрғыдан түсінуге көмек жасау.                                               

1.Мұғалімнің түсіндіруі:

Сұрақтар:

v  Көміртек атомының заряды қандай?Пж элементтің реттік нөмірі 6-ға тең болғандықтан ,ядро заряды да алтыға тең.

v  Көміртек атомының ядросындағы қанша протон саны нешеге тең? Протон саны  ПЖ элементтің реттік нөмірі 6-ға тең болғандықтан 6 болады.

v   Көміртек атомында қанша электрон бар?

v  Көміртек атомында қанша энергетикалық деңгей бар?

v  Сыртқы деңгейдегі электрон саны қандай?

v  Орбиталь деген не?

v  Электрондық орбиталдың қандай   формаларын білесіңдер ?

v  Қандай  орбиталдар және оның қаншауы көміртек атомының сыртқы электрондық деңгейін құрайды   ?

Көміртек атомы органикалық қосылыстарда ылғи төрт валентті.Ол үшін химиялық байланыс түзгенде атом қозған күйге көшіп, ,

2 s-электронның біреуі 2-р орбитальға ауысуы қажет.

Сұрақтар:

Метанның құрылысы қандай?

Метан молекуласында қанша химиялық байланыс бар?

С-Н қандай байланыс типі қандай?

Бұл байланыстар қандай типке жатады?

Көміртек-сутек арасында байланыс қандай типті орбитальдардың бүркесуі арқылы түзіледі?

Үш байланыс көміртек атомының   р- орбиталі және сутек атомының  s-орбиталінің бүркесуі,ал төртінші байланыс екі  s-орбиталдің бүркесуі арқылы түзіледі. Яғни бұл жағдайда С-Н  байланыстың біреуі басқа үш байланыстан ерекшелігі болады:энергиясы, байланыс ұзындығы,бағытталуы.Жаңа зерттеулер метан молекуласындағы байланыстың барлығы бірдей екендігін дәлелдеді.Неге? Бұл жағдайды түсіндіру үшін, гибридтелу теориясы деген гипотеза ұсынылды Метандағы барлық байланыстар бірдей,онда олар көміртек атомының бірдей орбиталдарынан түзілген деп болжам жасауға болады.Бірақ бұл орбиталдар бір-бірінен айқын ерекшеленеді.Яғни, көміртек атомында бұндай формадағы  орбитальдар жоқ,олардың энергиясы,формасы бірдей болуы керек.Бұл құбылысты  гибридтелу деп атаймыз. 

*Гибридтелгенде  орбитальдар саны өзгермейді, яғни бір s-орбитал  және  үш р-орбиталдан жаңа төрт байланыс түзіледі;

 * әрбір орбитальда жаңа форма түзілгенде жұптаспаған бір электроннан қалады,осылардың есебінен төрт С-Н  байланысы түзіледі.

Гибридтелгенде  орбитальдардың пішіні  гантель тәрізді , бірақ әртүрлі  сфералы. 

Гибридтелген  орбитальдардың кеңістік осьтерінде орналасуы.

      Гибридтелген   орбитальдар бір-бірінен барынша қашықтықта орналасуға тырысады ,бұнда остер арасындағы бұрыш

109 28,ал остердің өздері  тетраэдр төбесіне қарай бағытталады.     Коваленттік байланыстың түрлері – дара және еселі байланыстар.Химиялық байланыс бір электрондық жұбы арқылы пайда болса, онда дара (жай) байланыс түзіледі.Мұндай байланыс сигма байланыс деп аталады.Бұл жағдайда орбитальдарының қаптасуы нәтижесінде пайда болған электрон тығыздығы атом ядроларын қосатын түзудің бойында жатады және сигма байланыстың бірнеше жағдайы болады. Ол s-s, s-p, p-p, , гибр. орбитальдардың қаптасулары нәтижелерінде түзілуі мүмкін.Сигма байланыс өте берік болады. Электрон бұлттарының қаптасуы нәтижесінде пайда болған электрон тығыздығы атом ядроларын қосатын түзудің екі жағында болса, пи байланыс түзіледі. Ол р-электрон бұлттарының екі жерден қаптасуынан түзіледі және пи байланыс түзілуінің тек бір жағдайы ғана болады. Бірақ кеңістікте әр түрлі бағытта орналаса алады.

      пи – байланыс түзілгенде, электрон орбитальдары қаптасқан кезде пайда болатын электрон тығыздығы сигма байланыстың электрон тығыздығынан азырақ болады. Сондықтан пи – байланыс сигма – байланыстан әлсіз болады және оның электрон тығыздығы көміртек атомдарының біреуіне қарай орай ығысады. Егер химиялық байланыс екі немесе үш жұп электрондар арқылы түзілетін болса, онда еселі байланыстар түзіледі. Органикалық қосылыс құрамындағы байланыстың еселігі өскен сайын оның беріктігі де артады.

Коваленттік байланыстың негізгі сипаттамаларына оның полюстігі, байланыс ұзындығы, байланыс энергиясы  және кеңістікте бағытталуы жатады.

       Байланыс полюстігі молекуладағы атомдардың арасындағы байланыстың электрон тығыздығының ығысуымен сипатталады. Коваленттік байланыс полюсті және полюссіз болып бөлінетінін білесіңдер.Егер химиялық байланыс бір түрлі атомдардың арасында түзілсе, олардың электрон бұлттарыны қаптасуынан түзілген электрон тығыздығы ядролардың қақ ортасында орналасады. Түзілген байланыс ковалентті полюссіз болады.

     Байланыс электртерістіктері әр түрлі, бірақ электртерістіктерінің  айырмашылықтары үлкен емес элемент атомдарының арасында түзілсе, онда байланыс ковалентті полюсті болады. Электрон тығыздығы электртерістігі жоғары элементке қарай тартылады да, ол элементтің электрон тығыздығы өсіп, жартылай теріс зарядқа ие болады. Ал электрон тығыздығы кеміген элемент жартылай оң зарядқа ие болады. Мысалы, С→СІ электрон бұлтының тығыздығы электртерістігі жоғары хлор атомына қарай ығысады да, электрон тығыздығы ығысқан атом жартылай теріс зарядқа ие болады. Ал электрон тығыздығы кеміген көміртек атомы жартылай оң зарядталады. Бұл жағдайларда ығысудың иондардағыдай толық емес жартылай болатынын ескеру қажет. Жартылай зарядтар дельта минус немесе дельта плюс таңбаларымен белгіленеді.

     Химиялық байланыстың ұзындығы байланыс түзетін атомдар ядроларының қашықтығы нанометрмен өлшенеді. Ядролар жақын орналасқан сайын химиялық байланыс берік болады.

      Байланыс беріктігі өлшемі – байланыс энергиясы . Байланыс энергиясы осы байланысты үзуге жұмсалатын энергия мөлшерімен анықталады. Байланыстың еселігі артқан сайын ядроаралық қашықтық қысқарады да,байланыс энергиясы өседі.

      Байланыстың бағытталуы. S- орбитальдан басқа электрон орбиальдары өзара бұрыш жасап орналасады да, кеңістікте белгілі бір бағыты болады. Байланыстың бағытталуы молекуланың кеңістікте орналасуын,пішінін анықтайды.Аммиак молекуласының  пішіні- төбесінде азот атомы орналасқан дұрыс пирамида тәрізді болатынын білесіңдер.Үш бұрыштарындағы сутек атомдарының байланыс бұрышы <HNH=107°2´.Метанның кеңістіктік пішіні тетраэдр тәрізді болады. Ортасында көміртек атомы орналасады,төрт бұрыштарында төрт сутек атомдары орналасады <HCH=109° 28´.Ал этиленнің кеңістіктік пішіні жазық тригональды болады.

      Сутектік байланыс бос электрон жұбы бар,электртерістігі үлкен атомдармен байланысқан сутек атомы арасында түзілетінін білесіңдер.О-Н байланысын мысалға ала отырып қарастырсақ,оттек пен сутек арасындағы электрон тығыздығы оттекке ығысып, оттек атомы жартылай «салыстырмалы» теріс, ал сутек атомы жартылай оң зарядқа ие болады О-Н да,басқа молекуланың қарама- қарсы зарядтарына тартылады.Сутектік байланыс үзік сызық арқылы белгіленеді.Спирт молекуласының ROH арасындағы сутектік байланыстың түзілуін мынадай сызбанұсқамен көрсетуге болады:

     ---O−H--- O−H---O−H--- O−H---

         |           |         |           |

         R          R         R           R

Карбон қышқылдарының арасында да сутектік байланыс түзіледі

Қорытынды:

• Органикалық қосылыстарға коваленттік байланыс тән
• Көміртек атомдары арасында дара (байланыс сигма байланыс деп аталады) және еселі байланыстар түзіледі.
• Қос байланыс σ және бір π  байланыстан, ал үш байланыс бір σ және екі π байланыстан құралады.
• Электртерістіктері әр түрлі элементтер атомдарынан түзілген коваленттік байланыс полюсті болады.
• Электртерістіктері бірдей элементтер атомдарынан түзілген коваленттік байланыс полюссіз болады

 Органикалық қосылыстар үшін сутектік байланыстың да маңызы зор  

16-17

Жаңа сабақты қалай қабылдағанын

алғашқы тексеру кезеңі:

Білімділік мақсаты:

1.  - оқылған материалды оқушылардың дұрыс меңгергенін анықтау;

    -алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

    - кеткен кемшілікті жою жұмыстары; -

Дәптермен жұмыс: сурет салып,көміртек атомының құрылысын түсіндіру

9-10

Білімді қорытындылау және жүйелеу:   

-тапсырмаларды оқушылар өз бетінше орындайтындай дәрежеге жеткізу;

-оқушылар білімі мен сыныптың ерекшелігіне қарай отырып тапсырманың күрделілігін анықтау;

ДДТ-2 жұмыс істеу

4-5

Білімді тексеру және өз бетінше тексеру кезеңі: 

-оқушылардың өтілген материалды қаншалықты дұрыс  меңгергенін анықтау;

Оқушылардыңіс-әрекеті мен біліміндегі олқылықтарды анықтау.Кеткен олқылықтардың   себебін анықтау.

-оқушылардың өзін –өзі бағалау қабілеттерін дамытуға жағдай жасау.

Дәптерге жазғандарын тексеру

1-2

Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға  үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

  параграф  2,3 оқу;  № 7,9(11 бет) 8,9(13 бет); 10жазбаша.  

2.Дәптерге жазғандарын тексеру .

1-2

IX.Сабақ қорытындысын шығару кезеңі.

- жекелеген оқушылар мен сынып жұмысына баға беру.Сабақтың кемшілігі мен қорытындысын шығару. Баға қою.  

1-2

  Рефлексия кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушы мен мұғалім арасындағы дұрыс қарым қатынасты тудыру.

-оқушылардыңөзін өзі басқару және басқа адамдармен дұрыс қарым –қатынас принципін үйрету.

1-2

Тақырыбы

 §4. §5.Органикалық  қосылыстарды атаудың негіздері.Гомологтар мен изомерлер.  

уақыты

Білімділік мақсаты:

дамытушылық:

тәрбиелік:

Оқушыларға органикалық қосылыстардың номенклатурасы,гомологтар мен изомерлер   туралы білімді қалыптастыру; 

талдай білу,түсіндіру,жіктей білу,қосылыс формуласының атын атау,аты бойынша құрылыс формуласын құрастыру,есеп шығара білу біліктілігі мен дағдыларын жетілдіру, көңіл аудару ,еске сақтау қабілеттерін дамыту;

сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

Аралас сабақ

Сабақ өткізілу түрі:

мұғалімнің түсіндіруі,жаттығулар орындау,фронталды сұрақтар; кесте құрастыру, есептер шығару

Құралдар мен реактивтер:

Кітап,  дәптер, интерактивті тақта

Ұйымдастыру

кезеңі:

(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін анықтау.)

  -сабақта  қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

  -оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың  жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

1-2

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 

Сабақтың  білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау ;

-кеткен кемшіліктерді жою.

Айналым бойынша жаттығу тексеру.

2-3

Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

1.Сабақ тақырыбын хабарлау.Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын  айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің  практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.Білімді жаңғырту.  (Актуализация )

Білімділік міндеттері: .

-оқушылардың  білім алуға деген    ынта-ықыласын жұмылдыру.

 -оқушыларды  білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

 2.Оқыту проблемалары:

3.Білімді жаңғырту:  

Фронталды әңгімелесу: 

Изомерлену ,орын басу,алмасу,қосылу  реакцияларына мысал келтіріңдер.

3-4

Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері:

Білімділік міндеттері:  

Берілген материалды оқушылардың қабылдауын есте сақтауын қамтамасыз ету;  

- оқушылардың білімді қабылдауына,алған білімнен қорытынды шығаруға,жүйелеуге қажетті  түрлі әдіс –тәсілдерді үйрету;

- оқушылардың білімді қайта жаңғырту әдістерін қабылдауы;берілген оқу материалын өз бетінше ұғынуға ,түсініктерді ,заңдарды, анықтамаларды философиялық тұрғыдан түсінуге көмек жасау.

  Изомерлену –молекула бірдей сапалық және сандық құрамы бар,бірақ құрылысы, қасиеттері әртүрлі болатын құбылыс ,ал ол  заттар -изомерлер

 СН₃ – СН₂ – СН₂ – СН₃                                                  СН₃ – СН – СН₃

                                                                                                                         |

                                                                                 СН₃

нормаль бутан                                             изобутан

Қалыпты бутан мен изобутанның молекулалық формулалары бірдей С₄Н₁₀

 болғанымен физикалық және химиялық қасиеттері бір-бірінен өзгеше әр түрлі заттар. Мысалы, бутанның қайнау температурасы -0,5°С, изобутанның қайнау температурасы ­11,7°С. Бұл заттар бір-біріне изомер болып табылады

4.        Молекуладағы көмірсутек  атомының саны өскен сайын,изомерлнрдіңде саны өседі.Мысалы: формуласы  С10 Н22   болатын заттың  75 изомері , формуласы С14 Н30 болатын заттың 1858  изомері бар.

5.      4.Қасиетіне қарай заттың молекуласының құрылысын ,құрылысына қарай –қасиетін болжап айтуға болады.

        Бұл -  ғылымдағы қолданылатын атаулар жүйесі.Органикалық  химияда ертеде  табиғи заттар аз болған. Ғалымдар әрбір затқа жеке атау ойлап шығарды.Мысалы,  «этиленді»  екікөміртектілеу сутек т.б.Бұндай атаулар көбінесе заттың шығу тегіне байланысты болды (мысалы: құмырсқа -формальдегиді,   латынның-формика). Олар тривиалды деп аталады және химияда өте кең қолданылады. Химиктер қазір ацетиленді   этин деп өте сирек атайды.

              Эксперименттік материалдардың жинақталуымен көптеген заттардың қасиеттерінің ұқсас,яғни бір топқа жататын қосылыстар екендігі анықталды. Сол топқа жататын барлық заттарға алғашқы ашылған заттың атымен  атау кеңінен тарала бастады. Осылай кластар пайда болды.Заттардың туыстық байланыстарын ашып көрсету үшін

 рационалды номенклатураны қолдана бастады.Р.Н.ыңғайлы.  

               Органикалық қосылыстардың саны  геометриялық прогрессия заңдылығымен өсті. Әр елдің химиктеріне өзара тәжірибе алмасу қиынға соқты ,себебі бір ғана заттың бірнеше атауы болды, ал күрделі заттар үшін одан да күрделі қиындықтар туындады.

    Бұл проблеманы шешу үшін Халықаралық теориялық және прикладной

химияның бірлестігіндегі барлық елдердің  химиктері арнайы комитет            құрып,барлық органикалық заттар атауға негіз жасады.Бұл но

      менклатураны халықаралық немесе  ИЮПАК номенклатурасы деп атаймыз. 

16-17

Жаңа сабақты қалай қабылдағанын

алғашқы тексеру кезеңі:

Білімділік мақсаты:

1.  - оқылған материалды оқушылардың дұрыс меңгергенін анықтау;

    -алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

    - кеткен кемшілікті жою жұмыстары; -   

№1. есеп

         80 %көміртектен,  20 % сутектен тұратынкөмірсутек формуласын табыңдар?  Заттың сутек бойынша тығыздығы-15.

         Беілгені:  W(С)=80 %:

                            W(Н)=20 %

                             Д  =15

          Анықта. : С_х Н_у

                                                                    шешуі:

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________  Жауабы: зат формуласы:  С₂ Н₆ –этан

9-10

Білімді қорытындылау және жүйелеу:   

-тапсырмаларды оқушылар өз бетінше орындайтындай дәрежеге жеткізу;

-оқушылар білімі мен сыныптың ерекшелігіне қарай отырып тапсырманың күрделілігін анықтау;

Мына заттардың құрылымдық формуласын жаз:

3-метилпентан, 2,3-дихлорбутан, 2,3-диметил-4,4-диэтилоктан,

          3-пропилпентан  

4-5

Білімді тексеру және өз бетінше тексеру кезеңі: 

-оқушылардың өтілген материалды қаншалықты дұрыс  меңгергенін анықтау;

Оқушылардыңіс-әрекеті мен біліміндегі олқылықтарды анықтау.Кеткен олқылықтардың   себебін анықтау.

-оқушылардың өзін –өзі бағалау қабілеттерін дамытуға жағдай жасау.

Дәптерге жазғандарын тексеру

1-2

Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға  үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

  параграф  4,5 оқу;  №9-1 1(25бет) жазбаша

2.Дәптерге жазғандарын тексеру .

1-2

IX.Сабақ қорытындысын шығару кезеңі.

- жекелеген оқушылар мен сынып жұмысына баға беру.Сабақтың кемшілігі мен қорытындысын шығару. Баға қою.  

1-2

  Рефлексия кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушы мен мұғалім арасындағы дұрыс қарым қатынасты тудыру.

-оқушылардыңөзін өзі басқару және басқа адамдармен дұрыс қарым –қатынас принципін үйрету.

1-2

Тақырыбы

§6. Қаныққан көмірсутектер.Алкандар. Циклоалкандар  

уақыты

Білімділік мақсаты:

дамытушылық:

тәрбиелік:

Оқушыларға алкандардың,  циклоалкандардың гомологтық қатары, изомериясы және номенклатурасы   туралы білімді толықтырып қалыптастыру; 

Изомерлердің формуласын құрастыру, алкандардың гомологтарын, қосылыстың құрылыс формуласы бойынша атын атау,аты бойынша құрылыс формуласын құрастыру,есеп шығара білу біліктілігі мен дағдыларын жетілдіру, көңіл аудару ,еске сақтау қабілеттерін дамыту;

сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

Аралас сабақ

Сабақ өткізілу түрі:

мұғалімнің түсіндіруі,жаттығулар орындау,фронталды сұрақтар; кесте құрастыру, есептер шығару 11-ЕТЖ-1 , 

Құралдар мен реактивтер:

Кітап,  дәптер, интерактивті тақта  11-ЕТЖ-1 ,  11-ТҚ-

Ұйымдастыру

кезеңі:

(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін анықтау.)

  -сабақта  қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

  -оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың  жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

1-2

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 

Сабақтың  білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау ;

-кеткен кемшіліктерді жою.

Айналым бойынша жаттығу тексеру.

2.Нашар үлгерушілермен жұмыс:  карточкамен  11-ТҚ-

2-3

Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

1.Сабақ тақырыбын хабарлау.Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын  айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің  практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.Білімді жаңғырту.  (Актуализация )

Білімділік міндеттері: .

-оқушылардың  білім алуға деген    ынта-ықыласын жұмылдыру.

 -оқушыларды  білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

 2.Оқыту проблемалары

Алкандар.Гомологтық қатары.Изомериясы, номенклатурасы  

3.Білімді жаңғырту

1. Фронталды әңгімелесу: 

• ОҚХҚТ негізгі қағидалары қандай?
• Негізгі қағидаларын дәлелдеңдер.
• Көміртек атомының электрондық құрылысы.
• Көміртек атомының ядро заряды қандай?  Көміртек атомының ядро заряды 6 –ға тең, ПЖ  бұл элементтің реттік нөмірі 6.
• Көміртек атомының ядросындағы протон саны қанша ? Көміртек атомының ядросындағы протон саны 6 –ға тең, ядро заряды протон санына тең.
• Көміртек атомында қанша электрон бар?
• Көміртек атомында қанша энергетикалық деңгей бар?
• Көміртек атомының сыртқы электрондық деңгейінде қанша электрон бар?

           Көміртек атомы органикалық қосылыстарда үнемі төрт валентті.Химиялық байланыс түзгенде атом қозған күйге көшеді де,2 s-электронның біреуі 2-р орбитальға ауысады.

3-4

Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері:

Білімділік міндеттері: 

Берілген материалды оқушылардың қабылдауын есте сақтауын қамтамасыз ету; 

- оқушылардың білімді қабылдауына,алған білімнен қорытынды шығаруға,жүйелеуге қажетті  түрлі әдіс –тәсілдерді үйрету;

- оқушылардың білімді қайта жаңғырту әдістерін қабылдауы;берілген оқу материалын өз бетінше ұғынуға ,түсініктерді ,заңдарды, анықтамаларды философиялық тұрғыдан түсінуге көмек жасау.                                               

1.Мұғалімнің түсіндіруі:

           Қарапайым қаныққан көмірсутек-метан адамдарға өте ерте кезден белгілі.Оны кен немесе батпақ газы деп атаған.Көміртек атомы гибридтелген күйде болады.Көміртекте бұрышы 109 28 минутқа тең , тетраэдр төбесіне бағытталған, 4 теңдей гибридтелген орбиталі бар. Метан молекуласының кеңістікте орналасуын көміртек атомының электрондық құрылысы анықтайды. С-Н  барлық   4 ковалентті байланыстары көміртек атомының орбиталі мен сутек атомы орбиталінің қаптасуы арқылы түзіледі.Барлық байланыс сигма –түріне жатады. Сутек атомының ядросының центрі тетраэдр төбесінде жатады.

          Егер көміртектің қалған валенттіктері сутек атомымен толығымен байланысса ,бұларды қаныққан көмірсутектер, парафиндер  ,  алкандар деп атау белгіленген.

    Органикалық химияда бір кластың барлық заттарын бір қатарға жинақтауға болады,оны гомологтық қатар деп атаймыз.Бұл қасиеттері бірдей құрылысында бір немесе бірнеше  --СН₂--   топқа айырмасы бар органикалық қосылыстар қатарын айтамыз.Бір гомологтық қатардың өкілдерін гомологтар деп атаймыз.Құрылымдық формула,  қысқартылған құрылымдық формула , молекулалық немесе эмпирикалық формула.

                       Молекуладағы барлық  байланыс бірдей.Егер молекуладағы бір байланысты үзсе әрбір атом жұптаспаған электроны бар екі бөлшекке айналады:сутек атомы ,метил радикалы.Бұл гомолиттік айырылу. Ендіекі метил радикалын қосамыз.Метан гомологы –этан алынады.Бірақ құрамдары бірдей құрылыстары әртүлі заттар болады.Бұлар изомерлер Бутан изомері молекуласындағы атомдардың байланысу тәртібі әртүрлі Бұл құрылымдық изомерия.  «Біріншілік»,  «екіншілік»,  «үшіншілік»,  «төртіншілік»:

1       2       3     4       5

СН3-СН2-СН2-СН2-СН3

1,5 – Біріншілік атомдар, бір көміртек атомымен байланысқан;   2,3,4 – екіншілік көміртек атомы, көміртектің екі атомымен байланысқан, үшіншілік үш атомымен байланысқан, төртіншілік төрт атомымен байланысқан.

                    CH₃          CH₃         Біріншілік-1,6 радикалдардағы (барлығы-5)

    6     5      4     3        2      1        екіншілік-5,3

H₃C- CH₂-CH-CH₂     C   CH₃     үшіншілік- 4                    

                                                      төртіншілік-2

                                     CH₃                                                                                                                                                

2. Алкандардың алынуы:

Алкандарды алу әдістері:

  А). Мұнай мен серік газдардан,мұнайда сұйық алкандар,қатты алкандар мұнай және озекеритте болады.

 Б). Жай заттарды синтездеу - көміртекті гидрлеу.

 В). Лабораторияда натрий  ацетататынан    :

         СН₃ СООNа +  NаОН--------СН₄ +Nа₂ СО₃

 Г). Қаныққан көмірсутектердің галогентуындыларын металл натриймен әрекетестіру. Вюрц реакциясы

   2СН₃ I  + 2 Nа-----------С₂Н₆+ 2NaI

) Негізгі қасиеттерінің бірі –жану реакциясы.Көптеген химиялық реакциялар адамдардың төңірегінде,оның өзінде жүріп жатады. Біз бұндай химиялық құбылыстарға көңіл аудара бермейміз.Бұл құбылыстар қалай жүреді? (ас үйдегі газ,  оталдырғыштың жануы,  шахтадағы жарылыстар–бұл алкандардың жану реакциялары.)

 С Н4  + О2  -----СО2  +Н2О   +  880 кДж/ моль

Бұл реакция қай типке жатады? (экзотермиялық жарық, жылу бөле жүретін , алкандар жанғанда көп мөлшерде жылу бөлінеді,сондықтан отын ретінде қолданылады)

Б)  Химиялық тұрақты, қышқылдармен,сілтілермен,тотықтырғыштармен әрекеттеспейді.

 В)   Орынбасу реакциясы (  алкандарға сапалық реакция). Бұл реакция  галогендермен жарық қатысында сатылап жүреді. А.М.Бутлеровтың ОҚҚТ негізгі қағидаларының бірін еске түсірейік:  заттың құрылысымен оның қасиеттерін болжайдыМетан молекуласының құрылысын еске түсірейік(көміртек пен сутек атомдары өзінің валенттіліктерін толық жұмсайды).  Метаннан қалай жаңа зат алуға болады.  Тек  С-Н байланысты үзіп, сутек атомын басқа атоммен алмастыру арқылы жүзеге асыруға болады.Байланысты үзудің екі жолы бар: гомолитті,  гетеролитті.  Егер байланысты үзу гомолитті механизм бойынша радикалдар түзілу арқылы жүрсе ,  бұл реакция  радикалды орын басу.

           Н                                    Н

       Н-С-Н+ Сl-Сl              Н- С –Cl + Н-Cl

           Н                                    Н     

           Н                                    Н

       Н-С-Cl+ Cl-Сl             H- С –Cl + Н-Cl

           H                                   Cl

           Н                                    Н

       H-С-Cl+ Сl-Сl             Cl- С –Cl + Н-Cl

           Cl                                   Cl     

           Н                                   Cl

      Cl-С-Cl+ Сl-Сl             Cl- С –Cl + Н-Cl

           Cl                                   C

Галоген есебінде тек  бром және хлор қолданылады.

  В) Термиялық айырылу реакциясы,  температура 1000 С дейін.

    СН4   ------------ С+ 2Н2;

Егер температура 1000 С тан жоғары болса, онда мына  реакция жүреді:

    2СН4 ------------Н3С—СН3  +3Н2   (дегидрлеу реакциясы)

Изомерлену реакция: көмірсутектердегі байланыс үзіліп тізбекті көмірсутектер тармақталған көмірсутектерге айналады.

                                   400 С, AlCl3

СН3-СН2-СН2-СН2-СН3------------СН3-СН-СН2-СН3

                                                                СН3

Ашық тізбекті алкандардан басқа тұйық тізбекті алкандар да болады. Қаныққан көмірсутектердің тағы бір тобына циклоалкандар жатады Оларды циклоалкандар  немесе  циклопарафиндер деп атайды.

Циклобутан                                    циклопентан                        циклогексан   

 Жалпы формуласы:   С_n Н_2n . n>3   Оларда қаныққан көмірсутектерден екі сутек атомы кем болады. Неге? Бес және алты мүшелі циклоалкандарды мұнайдан алғаш ашқан МосковаУниверситетінің профессоры В.В.Марковников. Сондықтан оларды  -нафтендер деп атайды. Циклоалкан  молекуласында көп жағдайда бүйір тізбегі болады.    

Метилциклопентан                                     этилциклогексан

 ==2) Циклопарафиндердің молекуласының құрылысы қаныққан көмірсутектерге ұқсас.   Әрбір көміртек атомы sp³гибридтелген күйде болады  С-С  және  С-Н атомдар арасында 4σ   -байланыс түзеді. Бұрышы неге байланысты болады?  Жай молекулада бұрыш тетраэдрліктен айырмашылығы болады,молекулада жоғары реакцияға қабілеттілік туғызады.Тұйықталған тізбекте С-С арасындағы байланыс еркін айналу мүмкін емес.   

==3)  Изомериясы және номенклатурасы.  Циклоалкандарға изомерленудің екі түрі тән. π

===5.Алынуы:

  А)  мұнайдан;

  Б) алкандардың дигалогентуындыларына металдармен әсер ету:

  В) циклогексан қатарындағы қосылыстарды көбінесе бензол қосылыстарын гидрлеу арқылы алады.

.

            Циклоалкандар – құрамындағы көміртек атомдары өзара дара байланыстар арқылы байланысқан, жалпы формуласы С_nН_2n болатын циклді қаныққан көмірсутектер.

            Жалпы формуладағы n>3. Циклоалкандар – молекуладағы көміртек атомдары өзара σ-байланыс арқылы жалғасқан алициклді көмірсутектер. Циклоалкандағы көміртек атомдары алкандардағы сияқты sp³ гибридтелген күйде болады.

            Циклоалкандарды циклопарафиндер немесе нафтендер деп те атайды. Жалпы формуласынан циклоалкандар құрамының сәйкес алкандардан айырмашылығы – олардың молекуласында сутектің екі атомы кем болатынын байқауға болады. Ең қарапайым циклоалкан үш мүшелі сақинасы бар циклопропан С₃Н₆. Келесі мүшелері: циклобутан С₄Н₈ және циклопентан С₅Н₁₀ циклогександар С₆Н₁₂,

Физикалық қасиеттері. Циклоалкандардың алғашқы екі мүшесі циклопропан мен циклобутан газдар, кейінгілері – сұйық заттар, жоғары циклоалкандар – қатты заттар. Циклоалкандардың қайнау және балқу температуралары сәйкес алкандар мен алкендерден жоғары. Алкандар сияқты бұларда суда ерімейді.

Химиялық қасиеттері. Циклоалкандардың тұрақтылығы мен химиялық қасиеттері көбінесе циклдегі көмірсутек атомдарының санына байланысты болады. Бұл көмірсутектердің ішіндегі химиялық ең тұрақтылары – құрамында бес және алты көміртек атомы бар циклоалкандар. Циклоалкандардың көміртек атомдары sp³ гибридтенген күйде болады. Молекуласының құрамында үш және төрт көміртек атомдары бар циклопропан мен циклобутандардың валенттілік бұрыштары 109°С 28’-тан едәуір ауытқитын (кіші) болғандықтан, циклде кернеу пайда болады да (15-сурет), олар бес және алты мүшелі циклоалкандардай тұрақты бола алмайды.

 Циклоалкандардың біраз қасиеттері алкандарға ұқсас: химиялық белсенділіктері төмен, жану және орынбасу реакцияларына түседі.

Алкандардан айырмашылығы – циклоалкандар қосылу реакцияларына түсе алады.

1. Цикл ашылу арқылы жүретін реакциялар (қосылу реакциялары). Циклдегі көміртек атомдарының арасындағы байланыстар үзілген жерге басқа элемент атомдары (галогендер, сутек, т.б.) қосылады:

Кіші циклді қосылыстар үлкен циклді қосылыстарға қарағанда қосылу реакцияларына оңайлау түседі. Мысалы, гидрлену реакциясының (сутектің қосылуы) ір түрлі циклоалкандарда жүру жағдайлары (температурада) өзгеше:

1. Орынбасу реакциялары. Бес және одан да көп мүшелі циклді қосылыстарға орынбасу реакциялары тән:
2. Дегидрлену реакциясы айырылу реакциясына жатады. Циклоалкандар дегидрлену (сутек бөлінетін) реакцияларына түседі. Мысалы , өршіткі қатысында циклогександы дегидрлегенде бензол тұзіледі:
3. Циклоалкандардың жануы. Құрамы алкандар сияқты көміртек пен сутек атомдарынан тұратындықтан, циклоалкандар да жанады. Оттек жеткілікті болса, нәтижесінде, көміртек (IV) оксиді мен су түзіледі. Мысалы:

                   С₆Н₁₂ + О₂  –>  6СО₂ + 6Н₂О + Q

Оттек жетіспесе, реакция нәтижесінде көміртек (II) оксиді немесе күйе түзіледі.

            Циклоалкандардың жеке өкілдері және олардың қолданылуы.

            Циклопропан С₃Н₆ – газ тәрізді зат. Есірткілік қасиетіне байланысты медицинада қолданылады.

            Циклогексан С₆Н₁₂ – сұйық зат, еріткіш ретінде қолданылады. Циклогексаннан циклогексанол, циклогексанон, адипин қышқылы және капролактам алады. Мұнайды өңдеген кезде циклогексан мен метилциклогексан бензол мен толуол сияқты химиялық синтезге қажетті ароматты көмірсутектерге айналады.

            Циклоалкандар – алициклді қаныққан көмірсутектер. Олар табиғатта мұнайдың құрамында кездеседі және синтездеп алуға да болады. Химиялық реакцияларға циклі ашылып немесе циклі бұзылмай да түсе алады. Қосылу, айырылу, орынбасу реакцияларына кіріседі. Циклоалкандар, негізінен, еріткіш ретінде және ароматты көмірсутектерді алу үшін қолданылады.

16-17

Жаңа сабақты қалай қабылдағанын

алғашқы тексеру кезеңі:

Білімділік мақсаты:

1.  - оқылған материалды оқушылардың дұрыс меңгергенін анықтау;

    -алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

    - кеткен кемшілікті жою жұмыстары; - 

  11-ЕТЖ-1жұмыс істеу. 88 бет.  №2.12,  2.14

9-10

Білімді қорытындылау және жүйелеу:   

-тапсырмаларды оқушылар өз бетінше орындайтындай дәрежеге жеткізу;

-оқушылар білімі мен сыныптың ерекшелігіне қарай отырып тапсырманың күрделілігін анықтау;

Жаттығуды тексеру.

4-5

Білімді тексеру және өз бетінше тексеру кезеңі: 

-оқушылардың өтілген материалды қаншалықты дұрыс  меңгергенін анықтау;

Оқушылардыңіс-әрекеті мен біліміндегі олқылықтарды анықтау.Кеткен олқылықтардың   себебін анықтау.

-оқушылардың өзін –өзі бағалау қабілеттерін дамытуға жағдай жасау.

Дәптерге жазғандарын тексеру

1-2

Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға  үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

  параграф 6;  оқу;  № 3-6 жазбаша(36бет)

2.Дәптерге жазғандарын тексеру .

1-2

Сабақ қорытындысын шығару кезеңі.

- жекелеген оқушылар мен сынып жұмысына баға беру.Сабақтың кемшілігі мен қорытындысын шығару. Баға қою.  

1-2

  Рефлексия кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушы мен мұғалім арасындағы дұрыс қарым қатынасты тудыру.

-оқушылардыңөзін өзі басқару және басқа адамдармен дұрыс қарым –қатынас принципін үйрету.

1-2

Тақырыбы

§ 7.Қанықпаған көмірсутектер. Алкендер немесе этиленді көмірсутектер.

уақыты

Білімділік мақсаты:

дамытушылық:

тәрбиелік:

Оқушылардың көмірсутектер туралы білімдерін тереңдету, алкендердің атомының құрылысының ерекшеліктері және физикалық қасиеттері; алкендердің гомологтық қатары, изомериясы және номенклатурасы   туралы білімді қалыптастыру; 

Изомерлердің, гомологтардың  формуласын құрастыру,есеп шығара білу біліктілігі мен дағдыларын жетілдіру, көңіл аудару ,еске сақтау қабілеттерін дамыту;

сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

Аралас сабақ

Сабақ өткізілу түрі:

мұғалімнің түсіндіруі, 11-ЕТЖ-1, 11-ДДТ-3 жаттығулар  орындау,фронталды сұрақтар; нашар үлгерушілермен жұмыс, лабораториялық тәжірибе, 11-Б-1көру

Құралдар мен реактивтер:

Кітап,  дәптер, интерактивті тақта , молекула жасауға арналған шариктер,

  11-Б-1; 11-ДДТ

Ұйымдастыру

кезеңі:

(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін анықтау.)

  -сабақта  қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

  -оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың  жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

1-2

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 

Сабақтың  білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау ;

-кеткен кемшіліктерді жою.

Айналым бойынша жаттығу тексеру.

2.Нашар үлгерушілермен жұмыс:  карточкамен 

2-3

Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

1.Сабақ тақырыбын хабарлау.Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын  айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің  практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.Білімді жаңғырту.  (Актуализация )

Білімділік міндеттері: .

-оқушылардың  білім алуға деген    ынта-ықыласын жұмылдыру.

 -оқушыларды  білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

 2.Оқыту проблемалары

Алкендар.Құрылысы.

3.Білімді жаңғырту

1. Фронталды әңгімелесу: 

• ОҚХҚТ негізгі қағидалары қандай?
• Негізгі қағидаларын дәлелдеңдер.
• Көміртек атомының электрондық құрылысы.
• Көміртек атомының ядро заряды қандай?  Көміртек атомының ядро заряды 6 –ға тең, ХПЖ  бұл элементтің реттік нөмірі 6.
• Көміртек атомының ядросындағы протон саны қанша ? Көміртек атомының ядросындағы протон саны 6 –ға тең, ядро заряды протон санына тең.
• Көміртек атомында қанша электрон бар?
• Көміртек атомында қанша энергетикалық деңгей бар?
• Көміртек атомының сыртқы электрондық деңгейінде қанша электрон бар?

           Көміртек атомы органикалық қосылыстарда үнемі төрт валентті.Химиялық байланыс түзгенде атом қозған күйге көшеді де,2 s-электронның біреуі 2-р орбитальға ауысады.

3-4

Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері:

Білімділік міндеттері:  

Берілген материалды оқушылардың қабылдауын есте сақтауын қамтамасыз ету;  

- оқушылардың білімді қабылдауына,алған білімнен қорытынды шығаруға,жүйелеуге қажетті  түрлі әдіс –тәсілдерді үйрету;

- оқушылардың білімді қайта жаңғырту әдістерін қабылдауы;берілген оқу материалын өз бетінше ұғынуға ,түсініктерді ,заңдарды, анықтамаларды философиялық тұрғыдан түсінуге көмек жасау.                                               

1.Мұғалімнің түсіндіруі:

 5. Алкендердің номенклатурасы.

ИЮПАК ережесі бойынша сәйкес акандардың- ан жұрнағының орнына -ен  жұрнағы жалғанады.

 бутен-1

CH₃CH₂CH₂=CH₂

3-пропилгептен

CH₃-CH=CH-CH₃

Радикалдар алкандар сияқты нөмірленеді.

этилен               СН2 ==СН2                       пропилен CH₃CH₂=CH₂

                                   изобутилен

                           CH₃CH₂CH=CH₂

                                   CH₃

    Алкендерден түзілген көмірсутек радикалына –енил журнағына айналады. Кейбір алкенді радикалдарда жүйелеу номенклатурасының орнына тривиалды атауларын қолдануға рұқсат етіледі:

CH₂=CH-                                                    CH₃CH₂=CH-

аллил,  винил,                                           2-пропенил этенил

                               CH₂=CH- CH₃-

                                         C₃H₇

                    изопропенил, 1- метилэтенил

Қос байланыс түзетін қанықпаған көміртек атомымен байланысқан сутек атомын винил атомы деп те атайды.

               Алкендердің алынуы:

1. Алкандарды крекингілеу  :                t

                              С8Н18   -------- С4Н10    +  С4Н8

2. Алкандарды дегидрлеу:

                             Н3С---СН3------- С Н2==С Н2  +  Н2

3.Спиртерді дегидратациялау :   

                                                 H2SO4, t

                           Н2 С---С Н2 ---------------СН2 ==СН2 + Н2О

                                 1     1

                                 Н    ОН

4. Галогеноалкандарды дегидрогалогендеу:

                           Н2 С---С Н2---------------- СН2 ==СН2 + НС1

                                 1    1

                                Н    С1

1. Галогентуындыларға спирт қатысында натрий гидроксидімен әрекеттестіру

H₃C-CH₂-CH₂Br +NaOH=  H₃C-CH=CH₂+NaBr+H₂O

2. Спирттерді  су тартатын заттармен әрекеттестіру.

                                Н2SО4

H₃C-CH₂-CH₂ОН    =        CH₂= CH₂    + H₂O

3. Zn және Mg- ді  дигалогентуындылармен әрекеттестіру.

4. Ацетиленді көмірсутектерді гидрлеу.Белсендігі төмен катализатор               ( Fe) қатысында.

CH     CH + H₂=   CH₂= CH₂    

Зайцев ережесі:  су немесе галогенсутек бөлінгенде сутек атомы аз орыннан сутек атомы бөлінеді.

3.   Қанықпаған көмірсутектердің химиялық қасиеттері:

Тотығу:

А)  Жану реакциясы. Көптеген реакциялар біздің айналамызда жүріп жатады ,бірақ оларды байқай бермейміз.

     СН2 ==СН2 +3 О2  -----2СО2  +2Н2О 

Б)  Жартылай тотығу реакциясы:  

                Н    Н                                             Н   Н

                 1    1                                              |     |

            Н-С= С-Н   +О2   +Н2 О-----------Н-С---С-Н

                                                                       |     |

                                                                      ОН ОН     (этиленгликоль)

В)  Қосылу реакциясы: бұл қанықпаған көмірсутектерге тән реакция  Алкендердің химиялық қасиеттері қос байланыспен анықталады. п-байланыста электрон бұлты байланыстың екі жағында теңдей таралады . Этиленде   π –байланысқа қарағанда σ –байланыс мейлінше берік.

         Н          Н       +     -                 Вr +          -                  Н  Вr

             С=С       + Вr : Вr---------Н-С-С-Н   +Вr---------Н-С--С-Н

         Н          Н                                 Н  Н                             Вr Н

                                                                                Дибромэтан  (С₂Н₄Вr₂)

Бұл алкендердің сапалық реакциясы.

Галогендерді қосып алу.

CH₂=CH-CH₃+Cl₂ =  CH₂Cl-CHCl-CH₃  

Сутекті қосып алу.

CH₂=CH-CH₃+Н₂= CH₃-CH₂-CH₃

Галогенсутекті қосып алу

CH₂=CH-CH₃+НCl= CH₃-CHCl-CH₃

Қосылу Марковников ережесі бойынша қосылады( сутек ,сутек атомы көп көмірсутек атомына қосылады)

Суды  қосып алу

CH₂= CH₂    + H₂O= CH₃-CH₂ОН    

1.      Калий перманганатымен бейтарап немесе әлсіз сілті ортада тотықтыру

2.       (Вагнер реакциясы)

Марковников ережесі: при присоединении  галогеноводородов к симметриялы емес алкендер галогенсутектерді қосып алғанда сутек атомы қос байланыс тұрған жердегі сутек атомы көп көмірсутекке қосылады,ал галоген сутек атомы аз жерге қосылады. 

                       Н    Н   Н                                   Н    Н   Н

                 Н--С==С---С—Н +Н--I--------Н—С—С—С—Н

                                    Н                                   Н    I     Н

Бұл молекуладағы атомдардың өзара әсері.

****    С3Н6+ Н2---------С3Н8    - гидрлеу реакциясы,   гидрлеу реакциясын зерттеуде Дм.Вл. Сокольскийдің еңбегінің маңызы зор.

  В) Полимерлену  реакциясы

                                          УК сәулелер

                 nСН2 ==СН2   ------------ (…СН—СН--…)

                                                                                       п

Егер температура 1000 С-тан жоғары , онда мынадай реакция жүреді:    2С2Н4 ------------Н3С—СН3  +3 Н2   (дегидрлеу реакциясы)  

 Алкендерге жалпы формуласы CnH2n,бір қос байланысы бар органикалық қосылыстар. Гомологтары кәдімгі жағдайда- газдар, С₅ –тен бастаптөменгі температурада қайнайтын сұйықтықтар. Барлық алкендер іс жүзінде суда ерімейтін ,бірақ спирттен басқа органикалық еріткіштерде жақсы еритін ,суға қарағанда тығыздығы аз .

Кейбір алкендердің физикалық қасиеттері

 Формуласы           Аталуы                     Тбалқ..0С           Тқай.0С

CH₂=CH₂                этилен                              -169              -104

CH₃CH₂=CH₂         пропилен                          -185               -47

CH₃CH₂CH₂=CH₂     бутен-1                          -130               -5

CH₃-CH=CH-CH₃ (цис)цис-бутен-2.             -139               +4

CH₃-CH=CH-CH₃ (транс)    транс-бутен-2   -105               +1

(CH₃)₂C=CH₂           изобутилен                     -140                -7

Алкендердің қолданылуы.

1. Пластмассаны алу –, труба, пленка,ыдыстар жасау;

2. Этанолды алу –органикалық синтезде еріткіш ретінде қолданылады.;

3. Этиленгликолды алу – антифриз – қату температурасын төмендетеді.

4. Этилен теплицаларда жеміс- жидектердің өнімділігін арттыру үшін қолданылады.;

5. Алкендеры синтетикалық каучук өнеркәсібінде қолданылады.

6.Сірке қышқылы өнеркәсібінде қолданылады.     

16-17

Жаңа сабақты қалай қабылдағанын

алғашқы тексеру кезеңі:

Білімділік мақсаты:

1.  - оқылған материалды оқушылардың дұрыс меңгергенін анықтау;

    -алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

Дәптермен жұмыс:көміртек атомының құрылысының суретін салып түсіндіру( жинақтама бойынша).

9-10

Білімді қорытындылау және жүйелеу:   

-тапсырмаларды оқушылар өз бетінше орындайтындай дәрежеге жеткізу;

-оқушылар білімі мен сыныптың ерекшелігіне қарай отырып тапсырманың күрделілігін анықтау;

Жаттығу 11-ЕТЖ-1. 90бет.     №2.7;  2.22; 2.25 ; 2.26.

4-5

Білімді тексеру және өз бетінше тексеру кезеңі: 

-оқушылардың өтілген материалды қаншалықты дұрыс  меңгергенін анықтау;

Оқушылардыңіс-әрекеті мен біліміндегі олқылықтарды анықтау.Кеткен олқылықтардың   себебін анықтау.

-оқушылардың өзін –өзі бағалау қабілеттерін дамытуға жағдай жасау.

Дәптерге жазғандарын тексеру

1-2

Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға  үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

  параграф 7;  оқу;  № 7-11 жазбаша(42бет)

2.Дәптерге жазғандарын тексеру .

1-2

Сабақ қорытындысын шығару кезеңі.

- жекелеген оқушылар мен сынып жұмысына баға беру.Сабақтың кемшілігі мен қорытындысын шығару. Баға қою.  

1-2

  Рефлексия кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушы мен мұғалім арасындағы дұрыс қарым қатынасты тудыру.

-оқушылардыңөзін өзі басқару және басқа адамдармен дұрыс қарым –қатынас принципін үйрету.

1-2

Тақырыбы

§ 8. Диен көмірсутектері (алкадиендер)

уақыты

Білімділік мақсаты:

дамытушылық:

тәрбиелік:

Оқушылардың алкадиендер, олардың құрылысы,  номенклатурасы, изомериясы туралы білімдерін тереңдету;

алкадиендердің атомының құрылысының ерекшеліктері және химиялық қасиеттері,алынуын сипаттайтын реакция теңдеулерін құрастыра білу   туралы білімді қалыптастыру; 

Изомерлердің, гомологтардың  формуласын құрастыру,есеп шығара білу біліктілігі мен дағдыларын жетілдіру, көңіл аудару ,еске сақтау қабілеттерін дамыту;

сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

Аралас сабақ

Сабақ өткізілу түрі:

мұғалімнің түсіндіруі, 11-ЕТЖ-1, 11-ДДТ-3 жаттығулар  орындау,фронталды сұрақтар; нашар үлгерушілермен жұмыс, лабораториялық тәжірибе, 11-Б-1көру

Құралдар мен реактивтер:

Кітап,  дәптер, интерактивті тақта , молекула жасауға арналған шариктер,  11-Б-1; 11-ДДТ

Ұйымдастыру

кезеңі:

(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін анықтау.)

  -сабақта  қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

  -оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың  жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

1-2

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 

Сабақтың  білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау ;

-кеткен кемшіліктерді жою.

Айналым бойынша жаттығу тексеру.

2.Нашар үлгерушілермен жұмыс:  карточкамен 

2-3

Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

1.Сабақ тақырыбын хабарлау.Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын  айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің  практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.Білімді жаңғырту.  (Актуализация )

Білімділік міндеттері: .

-оқушылардың  білім алуға деген    ынта-ықыласын жұмылдыру.

 -оқушыларды  білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

 2.Оқыту проблемалары

Алкадиендер

3.Білімді жаңғырту

1. Фронталды әңгімелесу: 

Алкендердің жалпы формуласын жаз.

Алкендерді не себебті олефиндер деп те атайды?

Алкендердің алкандардан қандай айырмашылығы бар?

Алкендердегі изомерия түрлерін ата?

Алкендердегі изомерленудің алкандардан қандай айырмашылығы бар?

3-4

Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері:

Білімділік міндеттері:  

Берілген материалды оқушылардың қабылдауын есте сақтауын қамтамасыз ету;  

- оқушылардың білімді қабылдауына,алған білімнен қорытынды шығаруға,жүйелеуге қажетті  түрлі әдіс –тәсілдерді үйрету;

- оқушылардың білімді қайта жаңғырту әдістерін қабылдауы;берілген оқу материалын өз бетінше ұғынуға ,түсініктерді ,заңдарды, анықтамаларды философиялық тұрғыдан түсінуге көмек жасау.                                               

1.Мұғалімнің түсіндіруі:

 Бұл кластың атауынан молекулада екі қос байланысы бар екені белгілі.Сондықтан алкадиендердің  гомологтық қатарының жалпы формуласы CnH2n-2.Диендерді қос байланыстың орналасуына қарай үш топқа бөледі:

 1.Қос байланыс қатар орналасса кумулденген деп аталады. Бұл қосылыстар тұрақсыз, жылдам бірігіп алкиндерге айналады.

CH₂=C=CH-CH₂-CH₃

Пентадиен-1,2

2.Қос байланыстар бір дара байланыспен бөлініп орналасса қосарланған диендер деп аталады:

 CH₂=CH-CH=CH₂-CH₃

Пентадиен-1,3

3.Диендер екі немесе одан да көп дара байланыстармен бөлінсе оқшауланған деп аталады.

CH₂=CH-CH₂-CH=CH₂

Пентадиен-1,4

Диендердің номенклатурасы

Қос байланыс екеу болғандықтан ен жұрнағының орнына саны көрсетіліп, диен деп аталатындығын және бір қос байланыстан кейін үтірден соң екінші қос байланыс орны көрсетіледі.Екі немесе одан да көп қос байланыс болса -диен, -триен жұрнақтары,барлық қос байланыстар негізгі тізбекте болу керек.Мысалы: алкадиен, алкатриендер т.б.

CH₂=CH-CH=CH₂-CH -CH₃

гексадиен- 1, 3

1        2      3     4      5      6

CH₂=CH-CH = C-CH= CH₂

                 C₃H₇  C₃H₇

3, 4 -дипропилгексатриен - 1, 3, 5

Алкадиендердің  алыну әдістері және химиялық қасиеттері.

  Алкадиендердің  алыну әдістері.

1. Алкандарды сатылай дегидрирлеу :

H₃C-CH₂-CH₂-CH₃            H₃C-CH₂-CH=CH₂                H₂C=CH-CH=CH₂

2. Спирттерді дегидратациялау және дегидрлеу (С.В.Лебедев әдісі)

2H₃C-CH₂-OH                  H₂C=CH-CH=CH₂ + 2H₂0 + H₂

Алкадиендердің химиялық қасиеттері

1. Алкадиендерге қосылу  реакциялары тән  (+галогены, сутек, галоген сутек)

CH₂=CH-CH=CH₂+Br₂CH₂Br-CH=CH-CH₂Br

2. Полимерлену реакциясы:

n(CH₂=CH-CH=CH₂)( -CH₂-CH=CH-CH₂-)n

 Алкадиендердің қолдануы

Алкадиендер синтетикалық каучук өндіру үшін қолданылады.

Алкадиендердің жеке өкілдері және олардың қолданылуы

      Дивинил (бутадиен-1,3)

Н₂С=СН—СН=СН₂  өзіне тән өткір иісі бар түссіз газ.Мұнайды өңдегенде түзіледі және табиғи газ құрамындағы бутан мен бутиленді катализдік дегидрлеп алады.Синтездік каучуктар (бутадиен,бутадиен-стирол,бутадиен-нитрил)латекс,пластмасса,т.б.заттар өндірісінің маңызды мономерлерінің бірі.

        Изопрен(2-метилбутадиен-1,3)Н₂С=С—СН=СН₂

                                                                                                                   СН₃

Түссіз сұйық зат.Изопрен синтездік каучуктің мономері.Одан алынатын изопрен каучугы табиғи каучуктың синтездік алмастырғышы болып табылады.

        Хлорпрен(2-хлорбутадиен-1,3)Н₂С=С—СН=СН₂

                                                                            Сl

Түссіз сұйық зат,оны винилацетиленнен НС≡С≡С—СН=СН₂алуға болады.Хлорпренді полимерлеп,химиялық төзімді,жанбайтын хлорпрен каучугын алады.

        Қарастырылған диендердің маңызы өте зор,оларды полимерлеп синтездік каучук алады.Каучуктан резеңке жасайды.Ал каучук пен резеңке автокөліктердің камералары мен олардың шиналарын,аяқкиімдердің ұлтанын жасауға және техниканың әр түрлі салалары мен күнделікті тұрмыста кеңінен қолданылады.

16-17

Жаңа сабақты қалай қабылдағанын

алғашқы тексеру кезеңі:

Білімділік мақсаты:

1.  - оқылған материалды оқушылардың дұрыс меңгергенін анықтау;

    -алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

Жаттығу№12 (106 бет)

9-10

Білімді қорытындылау және жүйелеу:   

-тапсырмаларды оқушылар өз бетінше орындайтындай дәрежеге жеткізу;

-оқушылар білімі мен сыныптың ерекшелігіне қарай отырып тапсырманың күрделілігін анықтау;

Жаттығу 11-ЕТЖ-1. 90бет.     №2.7;  2.22; 2.25 ; 2.26.

4-5

Білімді тексеру және өз бетінше тексеру кезеңі: 

-оқушылардың өтілген материалды қаншалықты дұрыс  меңгергенін анықтау;

Оқушылардыңіс-әрекеті мен біліміндегі олқылықтарды анықтау.Кеткен олқылықтардың   себебін анықтау.

-оқушылардың өзін –өзі бағалау қабілеттерін дамытуға жағдай жасау.

Дәптерге жазғандарын тексеру

1-2

Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға  үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

  параграф 8;  оқу;  № 7-8 жазбаша (45 бет)

2.Дәптерге жазғандарын тексеру .

1-2

Сабақ қорытындысын шығару кезеңі.

- жекелеген оқушылар мен сынып жұмысына баға беру.Сабақтың кемшілігі мен қорытындысын шығару. Баға қою.  

1-2

  Рефлексия кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушы мен мұғалім арасындағы дұрыс қарым қатынасты тудыру.

-оқушылардыңөзін өзі басқару және басқа адамдармен дұрыс қарым –қатынас принципін үйрету.

1-2

Тақырыбы

§9. Ацетилен көмірсутектері немесе алкиндер.

уақыты

Білімділік мақсаты:

дамытушылық:

тәрбиелік:

Оқушылардың ацетиленнің құрылысы ,алынуы,алкиндердің қасиеттері , туралы білімдерін қалыптастыру;

алкиндердің атомының құрылысының ерекшеліктері және химиялық қасиеттері,алынуын сипаттайтын реакция теңдеулерін құрастыра білу біліктілігі мен дағдыларын жетілдіру   Изомерлердің, гомологтардың  формуласын құрастыру,есеп шығара білу біліктілігі мен дағдыларын жетілдіру, көңіл аудару ,еске сақтау қабілеттерін дамыту;

сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

Аралас сабақ

Сабақ өткізілу түрі:

Кітаппен өздік жұмыс істеу,мұғалімнің түсіндіруі, 11-ЕТЖ-1, ТҚ-4,5жаттығулар  орындау, 11-В-1көру

Құралдар мен реактивтер:

Кітап,  дәптер, интерактивті тақта ,11-ЕТЖ-1,11-Б-1,ТҚ-4,5,11-КП-4 молекула жасауға арналған шариктер,

Ұйымдастыру

кезеңі:

(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін анықтау.)

  -сабақта  қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

  -оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың  жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

1-2

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 

Сабақтың  білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау ;

-кеткен кемшіліктерді жою.

Айналым бойынша жаттығу тексеру.

2.Нашар үлгерушілермен жұмыс:  карточкамен 

2-3

Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

1.Сабақ тақырыбын хабарлау.Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын  айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің  практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.Білімді жаңғырту.  (Актуализация )

Білімділік міндеттері: .

-оқушылардың  білім алуға деген    ынта-ықыласын жұмылдыру.

 -оқушыларды  білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

 2.Оқыту проблемалары

Алкиндер

3.Білімді жаңғырту

1. Фронталды әңгімелесу: 

Алкандар мен  алкендерге қандай қасиеттер тән?

Реакция теңдеулерін құрастырыңдар.

3-4

Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері:

Білімділік міндеттері:  

Берілген материалды оқушылардың қабылдауын есте сақтауын қамтамасыз ету;  

- оқушылардың білімді қабылдауына,алған білімнен қорытынды шығаруға,жүйелеуге қажетті  түрлі әдіс –тәсілдерді үйрету;

- оқушылардың білімді қайта жаңғырту әдістерін қабылдауы;берілген оқу материалын өз бетінше ұғынуға ,түсініктерді ,заңдарды, анықтамаларды философиялық тұрғыдан түсінуге көмек жасау.                                               

1.Мұғалімнің түсіндіруі:

 Бұл кластың атауынан молекулада үш еселі байланысы бар екені белгілі. Қанықпаған көмірсутектердің тағы бір түрімен танысайық. Олар құрамында үш еселі байланысы бар көмірсутектер- алкиндер.

Алкиндер- құрамында бір үш еселі байланысы бар жалпы  формуласы  болатын қанықпаған көмірсутектер.

Жалпы формуласы арқылы алкиндердің сәйкес алкендерден де қанықпағандығы басым екенін  байқауға болады. 

Бұған көз жеткізу үшін көміртек сандары бірдей көмірсутектердегі сутектерді салыстырайық:

C₂H₆ этан          C₂H₄ этен     C₂H₂ этин

  Алкиндердің жалпы формуласы алкадиен көмірсутектермен бірдей:.

Бірақ молекула құрамындағы байланыстары өзгеше. Анықтамаларына қарап, алкадиендер мен алкиндерді салыстырсақ, қандай айырмашылықтары бар екені молекулалық және құрылымдық формуларынан көрінеді .

  Құрамында үш байланысы бар ең қарапайым көмірсутек – этин  . Бірінші мүшесі ацетиленнен басталатындықтан, алкиндер ацетилен көмірсутектері деп аталады.

Алкиндердің құрылысы.

Алкиндердің құрылыстарымен бірінші мүшесі ацетиленнің мысалында танысайық. Ацетилен молекуласының құрылысы төмендегі формулалар арқылы бейнелеуге болады:         

             H:C:: C:H                                       H-C≡C-H

        Ацетиленнің                                    Ацетиленнің құрылымдық

Электрондық формуласы                         формуласы

 Немесе ықшамдап HC≡CH деп жазуға болады.

Ацетилен молекуласындағы әр көміртек атомы бір сутек атомымен байланысады және өзара үш еселі байланыс арқылы жалғасады.

Алкиндерде үш байланыс жанындағы көміртек атомы sp – гибридтенген күйде болады. Көміректің екі гибридтенген орбитальдарының біреуі сутек атомы s орбиталімен келесі екіншісі көміртек атомының sp гибридтенген орбиталімен σ байланыстар түзуге жұмсалады да, ацетилен молекуласындағы атомдардың бәрі 180 бұрыш жасап, бір түзудің бойында орналасады. Гибридтенуге қатыспаған екі р орбитальдары өзара перпендикуляр жазықтарда орналасып, екінші көміртек атомының осындай орбитальдармен арасында екі π байланыс түзіледі.

Яғни ацетилен молекуласындағы екі көміртек атомының арасында үш байланыстың біреуі σ - , екеуі π байланыстан тұрады. Үш байланыстың (С ≡ С) ұзындығы 0,120 нм, байланыс энергиясы 830 кДж/моль.

Алкиндердің атаулары мен изомерлері.

Алкиндердің аталуы алкендердің аталуына ұқсас. Халықаралық номенклатура бойынша алкиндерді атағанда, алкандардың –ан жұрнағын –ин жұрнағына алмастырады. Үш байланыс негізгі тізбекке кіру керек. Көміртектерді еселі байланыс жақын орналасқан шеттен бастап нөмірлейді. Молекулада қос және үш байланыста болса, нөмірлегенде қос байланыс шешуші рөл атқарады.

Мысалы:

HC≡C-CH₂-CH₃     CH₃-C≡C- CH₂-CH₃            HC≡C-CH₂-C=CH₂

    Бутин-1                 пентин-2                                       

                                                                                                CH₃  

                                                                       2-метилпентен-1-ин-4

Алкиндердің радикалдары басқа көмірсутектердің радикалдарына ұқсас аталады:

                                 H-C≡C -этинил

Алкиндерге де алкендер тәрізді көміртек қаңқасына, еселі байланыс орнына сәйкес изомерлер тән. Сонымен қатар, алкиндердің де көмірсутектердің басқа кластарына изомері болады. Алкиндер мен жалпы формулалары бірдей алкадиендер арасында класаралық изомерлер бар. Пентиннің С₅Н₈      изомерлері:

HC≡C-CH₂-CH₂-CH₃                             HC≡C-CH- CH₃  

                                                                       CH₃  

                                                              3-метилбутин-1

CH₃-C≡C- CH₂-CH₃                         CH₂=CH-CH=CH-CH₃

пентин-2                                        пентадиен-1,3

Алкиндердің алынуы.

1.      Өнеркәсіпте ацетиленді көп кездесетін химиялық шикізат – табиғи газдан алады. Метанды пиролиздесе, ол көмітек пен сутекке айырылатынын білесіңдер. Реакцияны жүргізу жағдайына байланысты метанды айырғанда, ацетилен аралық өнім ретінде түзіледі:

                             2CH₄→C₂H₂+3H₂                                                             Егер түзілген ацетиленді реакция жүретін ортадан тез алып кеті салқындатпаса, ол әрі қарай көміртек пен сутекке айырылып кетеді.

2.      Алкиндерді сәйкес алкандарды дегидрлеп алуға болады. Мысалы, этанды 1200 градусқа дейін қыздырғанда, ацетилен мен сутекке айырылады:    C₂H₆ →C₂H₂+2H₂

3.      Лабораторияда және күнделікті тұрмыста ацетиленді кальций карбидін сумен әрекеттестіріп алады. Ал кальций карбидін электр пеште сөндірілмеген әк пен коксті жоғары температурада әрекеттестіру арқылы алады:

                                 CaO+3C→CaC₂+CO

                                CaC₂+2H₂O→Ca (OH)₂+C₂H₂

Алкиндердің химиялық қасиеттері.

                 Ацетилен және оның гомологтарына тән реакция:

 Қосылу , тотығу, полимерлену реакциялары.

1.Қосылу реакциялары 1) Ацетилен қатарындағы көмірсутектер галогендермен әрекеттеседі.  Мысалы , ацетилен  бром суын түссіздендіреді. Бромды қосып алу екі сатыда жүреді:

                                   НС ≡ СН + Br2          CHBr = CHBr

                                                                       1,2-дибромэтен

                        СHBr = CHBr + Br2              CHBr2 – CHBr2

                                                                       1,1,2,2-тетрабромэтан

              2) Жоғары температурада (катализатор қатысында) ацетилен сутекті қосып алады. Ацетиленді гидрлеу, қосып алу екі сатыда жүреді

                                   HC≡ CH + H2 катализатор H2C = CH2

                                                                                       этилен

                                               H₂C = CH₂ + H₂катализатор  CH₃ – CH₃

                                                                                              Этан

          3) Ацетилен күрделі заттармен де әрекеттеседі. реагирует так же со сложными веществами. Сынап (II) сульфатының қатысында  ацетилен суды қосып алады (гидратацияланады), ацетальдегид түзіледі(сірке альдегид) М.Г.Кучеров реакциясы :

                                                                       HgSO4                           O

                                   H – C ≡ C – H + HOH              CH₃ - C

                                                                                                          H

                                                                                              Ацетальдегид

            Егер ацетиленге  хлорсутек қосылса, онда то образуется газ тәрізді зат винилхлорид, немесе хлорвинил түзіледі:

                                   HC≡  CH + HCI        CH2 = CHCI

                                                                       Винилхлорид

2.Тотығу реакциясы. 1) Ацетилен калий перманганатын түссіздендіреді.Яғни, ацетилен (этилен сияқты) оңай тотығады:

         2)  Ацетилен ауада күйелі жалынмен жанады.

               C2H5 +O2                C+CO + H2O

Егер қосымша оттек  немесе ауа үрлесе , ацетилен толық жанады.

                                   2C2H5 +5O2               4CO2 + 2H2O

       Ацетиленмен ауа немесе оттек қоспасы қопарылыс беруі мүмкін. Таза ацетилен қысымды 0,2 МПа(2 атм.) көтергенде қопарылыс береді,сондықтан оны ацетон ерітіндісі ретінде поралы металдармен көмірге сіңіріп (1,5-2,5 МПа қысымда) баллондарда сақтап, тасымалдайды 3. П о л и м е р л е н у  р е а к ц и я с ы.

Винилхлорид полимерленеді:

                                   CH₂ = CH + CH₂ = CH + ….           ( - CH₂ – CH - )n

                                               CI                 CI                                      CI                                                                                                                                   

                                                                                                                   поливинилхлорид

 Мыс (ІІ)хлоридінің қатысында ацетилен димерленіп,тримерленеді              HC≡ CH+HC≡ CH                HC≡C-CH=CH₂

                                                              Винилацетилен(бутен-1ин-3)                           

450-500 С –қа дейін қыздырылған көмірдің үстінен өткізгенде, ацетилен бензолға айналады.

                 3HC≡ CH           C₆H₆     

4.Орынбасу реакциялары

HC≡ CH+Ag₂O             Ag C≡ C Ag +Н₂О

  11-Б-1 көру

Ацетиленнің қолданылуы

 Органикалық  синтезде көп қолданылады. Ол синтетических каучук алуда , поливинилхлорид бастапқы өнім ретінде жұмсалады.

   Ацетиленнен сірке қышқылын, еріткіштер, (трихлорэтилен и 1,1,2-трихлорэтан)алады.

   Ацетиленді оттегінде жандырғанда өте көп мөлшерде 3150 С жылу бөледі,сондықтан металдарды дәнекерлеуде ,кесуде қолданады.

16-17

Жаңа сабақты қалай қабылдағанын

алғашқы тексеру кезеңі:

Білімділік мақсаты:

1.  - оқылған материалды оқушылардың дұрыс меңгергенін анықтау;

    -алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

Дәптерге жазу.

9-10

Білімді қорытындылау және жүйелеу:   

-тапсырмаларды оқушылар өз бетінше орындайтындай дәрежеге жеткізу;

-оқушылар білімі мен сыныптың ерекшелігіне қарай отырып тапсырманың күрделілігін анықтау;

Жаттығу 11-ЕТЖ-1. №3-84,  3-85-бірінші нұсқа,

                                     №3-90,  3-104 – екінші нұсқа

4-5

Білімді тексеру және өз бетінше тексеру кезеңі: 

-оқушылардың өтілген материалды қаншалықты дұрыс  меңгергенін анықтау;

Оқушылардыңіс-әрекеті мен біліміндегі олқылықтарды анықтау.Кеткен олқылықтардың   себебін анықтау.

-оқушылардың өзін –өзі бағалау қабілеттерін дамытуға жағдай жасау.

Тапсырманы тексеру

1-2

Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға  үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

  Параграф9;  оқу;  № 9-10 жазбаша (48 бет)1.

2.Дәптерге жазғандарын тексеру .

1-2

Сабақ қорытындысын шығару кезеңі.

- жекелеген оқушылар мен сынып жұмысына баға беру.Сабақтың кемшілігі мен қорытындысын шығару. Баға қою.  

1-2

  Рефлексия кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушы мен мұғалім арасындағы дұрыс қарым қатынасты тудыру.

-оқушылардыңөзін өзі басқару және басқа адамдармен дұрыс қарым –қатынас принципін үйрету.

1-2

Тақырыбы

§10.Ароматты көмірсутектер.(Арендер)

уақыты

Білімділік мақсаты:

дамытушылық:

тәрбиелік:

Оқушыларға арендер,оның ішінде бензол ,оның атом құрылысының,физикалық қасиеттерінің ерекшеліктері, құрамы,құрылысы, қасиеттері,гомологтары,изомерлері  арасындағы байланыс себебтері  туралы білімді қалыптастыру;

 бензолдың электрондық құрылысының ерекшеліктерін түсіндіре білу, бензолдың гомолгтары мен изомерлерінің формуласын құрастыра білу  біліктіліктерін қалыптастыра отырып дамыту,есте сақтау қабілеттерін дамыту;

сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

жаңа сабақ

Сабақ өткізілу түрі:

мұғалімнің түсіндіруі (ауызша), кітаппен өз бетінше жұмыс ,жаттығулар орындау

Құралдар мен реактивтер:

Кітап,  дәптер, интерактивті тақта,видеофрагмент көрсету ,бензол,калий перманганаты, бром суы, пробиркалар ,   11-Б-2,  11-ЕТЖ-1

Ұйымдастыру

кезеңі:

(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін анықтау.)

  -сабақта  қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

  -оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың  жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

1-2

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 

Сабақтың  білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау ;

-кеткен кемшіліктерді жою.

1.ТҚ.алғашқы  нұсқау беру.

5-7

Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

1.Сабақ тақырыбын хабарлау.Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын  айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің  практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.Білімді жаңғырту.  (Актуализация )

Білімділік міндеттері: .

-оқушылардың  білім алуға деген    ынта-ықыласын жұмылдыру.

 -оқушыларды  білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

 2.Оқыту проблемалары:

1.Білімді жаңғырту:

Бензол

Фронталды әңгімелесу:

1.Қандай көмірсутектерді оқыдық (қаныққан-алкандар,циклоалкандар,қанықпаған-  алкендер,  алкиндер,  алкадиендер)

2. Этанның химиялық қасиеттерін сипаттайтын реакция теңдеулерін жазыңдар(орын басу,тотығу,айырылу) этилен және ацетиленнің.

3. Метанға гибридтелудің қандай түрі тән? Этиленге?  Ацетиленге?

   Салыстырып,кесте құрыңдар

3-4

Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері:

 Білімділік міндеттері:  

Берілген материалды оқушылардың қабылдауын есте сақтауын қамтамасыз ету;  

- оқушылардың білімді қабылдауына,алған білімнен қорытынды шығаруға,жүйелеуге қажетті  түрлі әдіс –тәсілдерді үйрету;

- оқушылардың білімді қайта жаңғырту әдістерін қабылдауы;берілген оқу материалын өз бетінше ұғынуға ,түсініктерді ,заңдарды, анықтамаларды философиялық тұрғыдан түсінуге көмек жасау.

1.Мұғалімнің түсіндіруі:

v  Бензолдың электрондық және кеңістіктік құрылысы:

 1825 жылы Фарадей жарықтандырғыш  газда  С-92,3%;  Н-7,7%. тұратын белгісіз көмірсутекті  ашты.Ауа бойынша тығыздығы -2.69. 

Арендердің алғашқы табылған мүшелерінің өздеріне тән жағымды иістері болғандықтан, оларды ароматты көмірсутектер деп те атайды.

 Бірақ кейінірек аромтатты көмірсутектерге жататын көптеген заттардың хош иістері болмайтыны анықталды. Осыған қарамай, тарихи қалыптасып қалған бұл атау осы кезге дейін қолданылып келеді.

   Арендер – молекулаларының құрамында бензол сақинасы бар жалпы формуласы   болатын көмірсутектер.

    Арендердің ең қарапайым мүшесі – бензол С₆Н₆

 Жалпы формуласы    болғандықтан, бензолды өте қанықпаған қосылысқа жатқызуға болар еді. Бірақ бензол бромды сумен және калий перманганатының ерітіндісімен әрекеттеспейді, яғни қанықпаған қосылыстарға тән реакцияларға түспейді. Осылай бензолдың құрамы мен қасиеттерінің арасында біздің түсінігімізше сәйкессіздік туады. Бензол буы мен сутек газының қоспасын катализаторы бар қыздырылған түтік арқылы өткізсе, бензолдың бір молекуласы сутектің үш молекуласын қосып алып, құрылысы бізге таныс циклогексан түзіледі:

     Бензол бұл қасиетті тек циклді құрылысты болғанда ғана көрсете алады деп тоқтам жасауға болады. Молекула құрамындағы көміртектің алты атомы цикл жасап тұйықталады және олар өзара қос байланыс арқылы кезектесіп жалғасады деп, бензолдың құрылымдық формуласын ең алғаш неміс ғалымы

А.Кекуле ұсынды (1865ж)

       CH

CH            CH

CH            CH   

         CH

Бірақ құрамында үш қос байланысы болса, бензол қанықпаған көмірсутектерге тән қасиеттер көрсетіп , бромды су және калий перманганатының ерітіндісімен әрекеттесер еді.

    Сонымен бұл формула:

а) құрамында қос байланыс болғанымен, бензол неге қосылу реакцияларынан гөрі, орынбасу реакцияларына бейім;

ә) бензол молекуласындағы барлық көміртек атомдарының араларындағы байланыстардың ұзындықтарды неге бірдей;

б) бензол молекуласының химиялық тұрақты болуы неліктен, т.бү сұрақтарды қанағаттандыра алмады.Бірақ Кекуле ұсынған формула бензолдың химиялық қасиеттерін толық сипаттамағанымен, осы уақытқа дейін қолданылып келеді.

XX ғасырдың басында ғана әр түрлі физикалық тәсілдерді пайдаланудың арқасында, бензол молекуласының құрылысын түсіндіруге мүмкіндік туды. Бензол молекуласы жазық пішінді. Барлық атомдары ұқсас, электрон тығыздығы бірдей бөлінген, көміртек атомдарының арақашықтықтары өзара тең. Бензол молекуласы тең қабырғалы жазық алтыбұрыш пішінді болады.

 Бензолдағы әр көміртек атомының бір s-электроны мен р-электрон бұлттары гибридтеліп, sp² - гибридтенген күйде болады да, бір р-бұлты гибридтенуге ұшырамайды. Үш гибридтенген орбитальдар бір жазықтықта орналасып, екі жағындағы көміртек атомдарымен және бір сутек атомы орбитальдарымен қаптасып, үш δ – байланыс түзеді. Әр көміртектің гибридтенбеген р-орбиталі осы жазықтыққа перпендикуляр орналасып, екі жағындағы көміртектердің өзіндей орбитальдаррымен қаптасады. Бұл қаптасулар гибридтенген орбитальдар жатқан жазықтықтың екі жағында жүзеге асады. Нәтижесінде, бензолдың алты көміртек атомының 2р-орбитальдарының қаптасуы салдарынан біртекті -байланыстар түзіліп, ортақ  π-электронды тұйық жүйе пайда болады.

      Барлық көміртек атомдарының s-байланыстары мен р-электрон тығыздығының біркелкі бөлінуі нәтижесінде едәуір берік және бірдей «ароматты» байланыс түзіледі.Яғни, бензол молекуласындағы барлық көміртек атомдары арасындағы байланыстар «таза» дара байланыстардан да, қос байланыстардан да өзгеше болады. Бензолдың бұл қарастырылған құрылымдық формуласы жоғарыда қойылған сұрақтарға жауап бере алады. Бензол молекуласының барлық алты қабырғаларының ұзындықтары бірдей 0,140 нм-ге тең болады. Бензолдағы С-С байланыстардың энергиясы 490 кДж ⁄моль-ге тең дара байланыс пен қос байланыстар мәндерінің арасындағы сан болады.

     Молекуласында электрон тығыздығының біркелкі бөлінуін ескеріп, бензолдың құрылымдық фолмуласында ортақ байланысты тең қабырғалы алтыбұрыштың ішіндегі дөңгелек арқылы да бейнелеуге болады

v  Арендердің гомологтары, атаулары мен изомерлері.

Ароматты көмірсутектері жүйелеу номенклатурасы бойынша арендер деп атайды. Бензол молекуласының сутек атомдары көмірсутек радикалдарына алмасқанда, бензолдың гомологтары түзіледі:

             -       -         -           -

             Бензол                    метилбензол              этилбензол                          пропилбензол

Бензолдың гомологтарын атау үшін қалыптасқан тривиальді атаулар да қолданылады: метилбензолды толуол, диметилбензолды ксилол,изопропилбензолды кумол, винилбензолды стирол деп атайды.

Молекуласында бірнеше радикалдары бар қосылыстарды атау үшін бензол сақинасындағы көміртек атомдары нөмірленіп, қосылысты атағанда орынбасардың орны сандар арқылы көрсетіледі.

      Егер бензол молекуласының екі сутек атомы радикалдарға алмасқан болса, онда бензолдың орто-,мета-, пара- туындылары түзіледі. Оларды атағанда, қысқаша бірінші әрпімен белгілейді: орто – о, мета – м, пара –п. Немесе әріптердің орнына сандар арқылы белгілеулер де қолданылады.

     - тобы фенил радикалы, -- бензил радикалы деп аталады.

Арендердің изомерлері:

а) бензол сақинасымен байланысқан бүйір тізбектегі радикалдардың орнына;

ә) радикалдардың табиғатына және екеуіне қатар байланысты болуы да мүмкін. Метилбензолдың изомерлері болмайды. Изомерлену этилбензолдан басталады.  - қосылысының төрт изомері болады:

Оме                                                                                                   

 Этилбензол    1,2-диметилбензол  1,3-диме1,4-диметилбензол  

Алынуы:

  *Ароматты қосылыстардың табиғи көздері мұнай және тас көмір өнімдері.Тас көмір шайырынан ( смоласынан)  бензолды алғаш рет бөліп алған ғалым Глаубер, Фарадей  де бензолды табиғи заттардан, Митчерлих бензолды бензой қышқылынан  декарбоксилдеу арқылы алған:

* алкандарды дегидрлеп,бірден катализатор қатысында тізбекті тұйықтау.      (риформинг) :

*  Ацетиленді тримерлеу ол (  катализатор –активтелген көмір ).   Арендерді алудың негізгі әдісі: 

* Зелинский реакциясын еске түсірсек мұнай құрамындағы циклогександы катализатор қатысында 300градус температурада дегидрлеп бензол алды.

                Циклогексан                                  бензол

 Катализатор ретінде басқалармен салыстырғанда неғұрлым арзан хром оксиді алынады. Осылайша  арендер өкілдері алынады:  бензол,  толуол,  ксилол  

Бензолдың химиялық қасиеттерін 3 бөліккке бөліп қарастырамыз: 1.Ароматты қатардағы орын басу реакциясы.

2. Ароматты қатардағы қосылу  реакциясы.

3.Бүйір тізбектен қосылу реакциясы.

   * Ароматты ядрода қозғалғыш ,  п-электрон болғандықтан,  электрофильді реагенттің әректтесуіне бейім болады. Сондықтан ароматты қосылыстарға электрофильді орын басу реакциясы тән.Оларға алкилдеу- ядроға алкил тобын енгізу,  ацилдеу – ядроға ацил тобын енгізу  R-C=O,  нитрлеу – ядроға нитро тобын енгізу  NО2,  сульфурлеу – бензол ядросындағы сутек атомын сулфур тобымен алмастыру. Бензол молекуласындағы сутек атомын мета-орынмен алмастырады,ал амин тобы мен галогендер орто-орынмен алмастырады:

2. *Кәдімгі жағдайда ароматты көмірсутектер қосылу реакциясына түспейді,бром суын,калий перманганатын түссіздендірмейді . Бірақта бензол  жоғары температурада катализатор қатысында сутегін қосып алып циклогексан түзеді.Ультракүлгін сәулелердің әсерінінен бензол хлорды қосып алып гексахлрциклогексан түзеді.Бұл қосылысты 1826 жылы алғаш  ашқан Фарадей:

3.*Безол ядросына әр түрлы тотықтырғыштар әсер етпейді. Бірақ өте күшті тотықтырғыштар әсерінен бензол ядросы тотығады. Бұл жағдайда бензол  ядросы бұзылып ,екі негізді қышқыл қоспасы түзіледі. 

Бүйір тізбегінде қанықпаған радикалы бар бензол туындылары полимерлену реакциясына түседі.

Бензол жанғанда өте көп мөлшерде күйе түзіледі                                                                               

14-15

Жаңа сабақты қалай қабылдағанын

алғашқы тексеру кезеңі:

Білімділік мақсаты:

1.  - оқылған материалды оқушылардың дұрыс меңгергенін анықтау;

    -алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

    - кеткен кемшілікті жою жұмыстары; -

Жаттығуды тексеру.

Есеп шығару:

13.44 г ацетиленнен 12 г бензол алынды.Бензол шығымын теориялық мүмкін болатын шығыммен салыстыр.

Реакция теңдеулерін жаз:

Метан---ацетилен---бензол----циклогесан

6-8

Білімді тексеру және өз бетінше тексеру кезеңі: 

-оқушылардың өтілген материалды қаншалықты дұрыс  меңгергенін анықтау;

Оқушылардыңіс-әрекеті мен біліміндегі олқылықтарды анықтау.Кеткен олқылықтардың   себебін анықтау.

-оқушылардың өзін –өзі бағалау қабілеттерін дамытуға жағдай жасау

1. Жаттығу орындау.3-1 -3.30 (11-ППР-1) 101бет:  5 тапсырма нұсқаға бөліп орындау.

3-4

Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға  үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

 2.Дәптерге жазғандарын тексеру .

Үй тапсырмасын орындауға нұсқау беру:

 параграф  5.1;  № 10,11 – жазбаша.

1-2

Сабақ қорытындысын шығару кезеңі.

- жекелеген оқушылар мен сынып жұмысына баға беру.Сабақтың кемшілігі мен қорытындысын шығару. Баға қою.  

1-2

  Рефлексия кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушы мен мұғалім арасындағы дұрыс қарым қатынасты тудыру.

-оқушылардыңөзін өзі басқару және басқа адамдармен дұрыс қарым –қатынас принципін үйрету.

1-2

Жаңа ұғым

Арендер,  ароматты,  бензол сақинасы,  бензол ядросы, ароматтылық,  орто-,  мета-,  пара орынбасушылар¸  Кекуле формуласы, фенил –радикалы,  полиядрлы арендер. 

Тақырыбы

§11.Улы және қопарылғыш заттар.

уақыты

Білімділік мақсаты:

дамытушылық:

тәрбиелік:

Оқушыларға пестицидтер, гербицидтер, инсектицидтер,фунгицидтер, қопарылғыш заттар туралы білімді қалыптастыру;

 Олардың қоршаған ортаға халық шаруашылығындағы қолданылуы мен қоршаған ортаға зияны туралы білімді қалыптастыра отырып дамыту,есте сақтау қабілеттерін дамыту;

сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

жаңа сабақ

Сабақ өткізілу түрі:

мұғалімнің түсіндіруі (ауызша), кітаппен өз бетінше жұмыс ,жаттығулар орындау

Құралдар мен реактивтер:

Кітап,  дәптер, интерактивті тақта,видеофрагмент көрсету ,бензол,калий перманганаты, бром суы, пробиркалар ,   11-Б-2,  11-ЕТЖ-1

Ұйымдастыру

кезеңі:

(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін анықтау.)

  -сабақта  қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

  -оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың  жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

1-2

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 

Сабақтың  білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;

-білімдеріндегі кеткен кемшіліктерді,тапсырма орындау барысында қиындықтарды анықтау ;

-кеткен кемшіліктерді жою.

1.ТҚ.алғашқы  нұсқау беру.

5-7

Оқушыларды білімді ,саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңі:

1.Сабақ тақырыбын хабарлау.Оқушылармен біріге отырып сабақ мақсатын  айқындау.

Жаңа материалды оқып үйренудің  практикалық қажеттілігін көрсету. Оқушылардың алдына оқу проблемасын қою.Білімді жаңғырту.  (Актуализация )

Білімділік міндеттері: .

-оқушылардың  білім алуға деген    ынта-ықыласын жұмылдыру.

 -оқушыларды  білім алудың мақсаттарын анықтауға;

- оқушылардың материалды бір мезгілде қабылдауы ,ой қорытындыларын жасауы,жалпылай және жүйелей білуі.

 2.Оқыту проблемалары:

  Улы және қопарылғыш заттар

1.Білімді жаңғырту:

Фронталды әңгімелесу:

1.Қандай көмірсутектерді оқыдық (қаныққан-алкандар,циклоалкандар,қанықпаған-  алкендер,  алкиндер,  алкадиендер)

2. Этанның химиялық қасиеттерін сипаттайтын реакция теңдеулерін жазыңдар(орын басу,тотығу,айырылу) этилен және ацетиленнің.

3. Метанға гибридтелудің қандай түрі тән? Этиленге?  Ацетиленге?

   Салыстырып,кесте құрыңдар

3-4

Жаңа сабақты түсіндіру кезеңдері:

 Білімділік міндеттері:  

Берілген материалды оқушылардың қабылдауын есте сақтауын қамтамасыз ету;  

- оқушылардың білімді қабылдауына,алған білімнен қорытынды шығаруға,жүйелеуге қажетті  түрлі әдіс –тәсілдерді үйрету;

- оқушылардың білімді қайта жаңғырту әдістерін қабылдауы;берілген оқу материалын өз бетінше ұғынуға ,түсініктерді ,заңдарды, анықтамаларды философиялық тұрғыдан түсінуге көмек жасау.

1.Мұғалімнің түсіндіруі:

14-15

Жаңа сабақты қалай қабылдағанын

алғашқы тексеру кезеңі:

Білімділік мақсаты:

1.  - оқылған материалды оқушылардың дұрыс меңгергенін анықтау;

    -алғашқы берілген түсінікте кеткен кемшілікті анықтау;

    - кеткен кемшілікті жою жұмыстары; -

Жаттығуды тексеру.

Есеп шығару:

6-8

Білімді тексеру және өз бетінше тексеру кезеңі: 

-оқушылардың өтілген материалды қаншалықты дұрыс  меңгергенін анықтау;

Оқушылардыңіс-әрекеті мен біліміндегі олқылықтарды анықтау.Кеткен олқылықтардың   себебін анықтау.

-оқушылардың өзін –өзі бағалау қабілеттерін дамытуға жағдай жасау

1. Жаттығу орындау.

3-4

Үй тапсырмасын беру кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушыларға  үй тапсырмасының берілу мақсаты ,мазмұны шығарылу жолы түсінікті болуын қамтамасыз ету

1. Үй тапсырмасын орындауға берілетін нұсқаулар.

 2.Дәптерге жазғандарын тексеру .

Үй тапсырмасын орындауға нұсқау беру:

 параграф  11;  № 3-5 – жазбаша.(60бет)

1-2

Сабақ қорытындысын шығару кезеңі.

- жекелеген оқушылар мен сынып жұмысына баға беру.Сабақтың кемшілігі мен қорытындысын шығару. Баға қою.  

1-2

  Рефлексия кезеңі:

Білімділік міндеттері:

-оқушы мен мұғалім арасындағы дұрыс қарым қатынасты тудыру.

-оқушылардыңөзін өзі басқару және басқа адамдармен дұрыс қарым –қатынас принципін үйрету.

1-2

Жаңа ұғым

пестицидтер, гербицидтер, инсектицидтер,фунгицидтер, қопарылғыш заттар .

Тақырыбы

§ 12.13.14.Көмірсутектердің табиғи көздері.Кокстеу өндірісі.Мұнай.Мұнайдың құрамы,қасиеттері және алынатын өнімдері. Қазақстандағы  көмірсутекті кен орындары және оларды пайдалану.

уақыты

Білімділік мақсаты:

дамытушылық:

тәрбиелік:

оқушыларға Қазақстандағы көмірсутектердің табиғи көздері,мұнай, мұнайға серік газдар,олардан алынатын өнімдер,отынның түрлері,газ,мұнай,тас көмір  өндірілетін орындар,олардың республикадағы экономика және энергетика саласындағы проблемаларды шешудегі маңызы туралы білімдерін қалыптастыру; қоршаған ортаны қорғау проблемалары туралы қорытынды шығара білу,талдау,жүйелеу, көмірсутектердің табиғаттағы айналымын көрсететін реакция теңдеулерін  құру  дағдыларын   қалыптастыра отырып дамыту,есте сақтау қабілеттерін дамыту,сөздік қорын молайту.

сабақ уақытын бағалауға үйрету,еңбекқорлыққа және пәнге қызығушылығын арттыру.

Сабақ типі:

Жаңа сабақ.

Сабақ өткізілу түрі:

 Мұғалімнің ауызша түсіндіруі, кітаппен өз бетінше жұмыс істеу,жаттығулар орындау 11-Б-2 көрсету .

Құралдар мен реактивтер:

интерактивті тақта, 11-Б-2

1.Ұйымдастыру

кезеңі:

(Сабақтың мақсаты мен кезеңдерін анықтау.)

  -сабақта  қалыпты жұмыс істеуге мүмкіндік жасау ;

  -оқушыларды психологиялық дайындау.

Амандасу.Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылардың көңілін сабаққа аудару. Сабақтың  жалпы мақсатын ашу ,оны өткізу жоспарын көрсету.

1-2

Үй тапсырмасын тексеру кезеңі: 

Сабақтың  білімділік мақсаты:

-үй тапсырмасының дұрыс, толық орындалғанын тексеру ;