Қазіргі кезде егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне бағыт алуда. Бұл педагогика тарихы мен оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр. Себебі, білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда болды.

Мұғалімдердің алдына қойылып отырған басты міндеттердің бірі- оқытудың әдіс- тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және жаңа педагогикалық технологияны меңгеру. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңының  8-бабында «Білім беру жүйесінің басым міндеттерінің бірі-оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп атап көрсетілген.

Педагогикалық технология - мұғалімнің кәсіби қызметін жаңартушы және сатыланып жоспарланған нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін іс - әрекеттер жиынтығы.Педагогикалық технологиядағы басты міндет - оқушының оқу - танымдық әрекетін жандандыра отырып, алға қойған мақсатқа толықтай жету. Ал бұдан педагогикалық технологияның тиімділігі шығады.

Оқытудың жаңа педагогикалық технологиясын меңгеру мұғалімнен орасан зор іскерлік пен шығармашылыққа негізделген ізденістерді қажет етеді. Осындай мақсат көздеген жүйелі ізденістер мұғалімнің жаңа технологияны, әдіс - тәсілдерді меңгеріп, инновациялық жетілуіне әкеледі.

Жаңа педагогикалық технологияны меңгеру барысында оқыту міндеттері жаңаша сипат алады.Олар мына төмендегідей:

• педагогикалық қызметтің өзекті мәселелерін білу;
• оқу бағдарламасының түрлендірілген нұсқауларын құрастыру;
• оқу жобаларының мазмұнын анықтау, әр оқушыға арналған тапсырмалар құрастыру;
• оқушылардың жаңа материалды меңгеруі бойынша деңгейленген жаттығулар жүйесін жасау;
• оқу әрекетінің бағалау көрсеткіштерін анықтау;
• жетіспейтін дидактикалық құралдарды жасау дағдысын қалыптастыру.         

Педагогикалық технологияны игеруге қойылатын жаңа міндеттерді меңгеру оқытудың ең жоғары нәтижесіне жетуге мүмкіндік беретін оқу - тәрбие үрдісін ұтымды әрі үйлесімді жобалап, ұйымдастырып басқаруды жүзеге асыруға тікелей байланысты.

Жаңа педагогикалық жүйе жобасында оқытудың мазмұны, әдісі және түрі оқушының өзіндік танымдық іс - әрекет ерекшелігін есепке алып анықтауды қажет етеді. Оқытудың  жаңа әдіс - тәсілдерін пайдалану жағдайындағы әдістемелік жүйеге толықтай қойылатын жаңа талаптар анықталады.

Химия. 9 - сынып
Сабақтың тақырыбы: Ацетилен
Сабақтың мақсаты: Оқушыларды молекуласында үш байланысы бар көмірсутектер - алкиндермен таныстыру. Ең қарапайым өкілі - ацетилен туралы мағлұмат беру
Сабақтың түрі: Жаңа ұғымды меңгеру
Сабақты өткізу әдістері: сұрақ - жауап, баяндау, ой қозғау, топтық жұмыс
Сабақтың көрнекілігі: ацетилен молекуласының шарөзекті моделі, кесте, постер, стикерлер

Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру сәті
ІІ. Психологиялық ахуал ( Сыныпты күлегештермен топтарға бөлу)
Қызығушылығын ояту

«Серпілген сауал» стратегиясы
(Оқушылардың өткен тақырып бойынша білімдерін тексеру)

Мағынаны тану
«Мәтін бөліктері» ойыны ( Жаңа тақырыппен танысу)
1 - топ. Кіріспе. (Ацетиленнің құрылысы және алынуы)
2 - топ. Негізгі ой (Ацетиленнің қасиеттері)
3 - топ. Қорытынды (Ацетиленнің қолданылуы)
4 - топ. Толықтыру
Бекіту сұрақтары: 1 - 2 сұрақтарға жауап беру
Жіпке ілінген сұрақтар мен есептер

№3 - есепті шығару
Ацетиленді қалай алады? Сәйкес химиялық реакция теңдеулерін жазыңдар

Кім шапшаң?
1 - топ. №5 - есепті шығару
Мынадай өзгерістік айналымдарды жүзеге асыруға болатын химиялық реакция теңдеулерін жазыңдар:
СаС₂→С₂Н₂→СО₂→СаСО₃

2 - топ. № 6 - есепті шығару
Ацетиленнің жану реакциясының термохимиялық теңдеуі бойынша:
2С₂Н₂+5О₂→4СО₂+2Н₂О+2600 кДж
5, 6 л ацетилен (қ. ж.) жанғанда бөлінетін жылудың мөлшерін есептеңдер

3 - топ.№ 8 - есепті шығару
Теориялық мүмкіндікпен салыстырғанда шығымы 60% болса, 1 м3 ацетилен (қ. ж.) алу үшін кальций карбидінің қандай массасы қажет болады?

4 - топ.№13 - 14 - есепті шығару (Есептер жинағы бойынша)
Өнеркәсіпте метанды ацетиленнен алады. Көлемі 0, 5 м3 (қ. ж.) метанның 75%- ы реакцияға түскен болса, ацетилен мен сутектің қандай көлемдері түзілгенін есептеңдер.
Зертте де, зерделе (Салыстырмалы сипаттама беру)
№7 - есепті шығару
Этилен мен ацетиленнің химиялық қасиеттерінде қандай ұқсастықтар мен айырмашылықтар бар?

Үйге тапсырма беру: 1.§47
2.№ 4 - есепті шығару
Оқушыларды бағалап, сабақты қорытындылау
Рефлексия

Тақырыбы: Химия ғажайыптары тұрмыста.
Мақсаты: Үйірме сабақтарында тәжірибе көрсету, есеп беру. Пәнге деген қызығушылықтарын арттыру, ой - өрістерін дамыту. Тәжірибе жасай отырып, пәнге баулу.
Сабақ барысы: 1. Ұйымдастыру бөлімі.
2. Негізгі бөлім
Көрнекіліктер: плакаттар, нақыл сөздер, химиялық құрылғылар, ыдыстар.
Барысы: Құрметті оқушылар, ұстаздар біз бүгін сіздермен химия пәнінің қызықты, әрі қиын екенін көреміз. Ол үшін мен өзіме көмекші екі оқушыны шақырамын, олар маған көмектеседі. Оның қиындығы бастауышта 42 әріпті жаттасақ, химияда 110 элементті жаттаймыз, реакция теңдеулерін жазып үйренеміз. Ал қызықтысы әр түрлі тәжірибе жасаймыз.
Сонымен біздің «ХИМИЯ ҒАЖАЙЫПТАРЫ» атты ашық үйірмемізге «ҚОШ КЕЛДІҢІЗДЕР»
СИҚЫРЛЫ ТАЯҚША тәжірибесі
Фарфор шашкесіне алдын ала калий перманганаты мен концентрлі тұз қышқылын қосамыз. Шыны таяқшаны шашкеге салып, тез арада спирт шамға жақындатамыз, шам өздігінен т
Сүттің суға айналуы
Кальций хлориді ерітіндісінің натрий карбонаты ерітіндісі қосқанда ақ тұнба түзіледі, түзілген ақ тұнбаға 20% - дық тұз қышқылын қосқанда «ақ сүт» қайнап, түссіз мөлдір сұйықтыққа айналады.
Кальций хлориді ерітіндісі натрий карбонаты ерітінідісімен әрекеттескенде ақ түсті кальций карбонаты тұнбаға түседі:
CaCl2 + Na2CO3 = CaCO3¯ + 2NaCl
Түзілген тұнбаға тұз қышқылын қосқанда тұнба еріп кальций хлориді, су және көміртек (IV) оксиді тұзіледі, көмір қышқыл газының бөлінуі қайнауды көрсетеді:
CaCO3 + 2HCl = CaCl2 + H2O + CO2
«Зерек болсаң, шешіп көр» кезеңін бастаймыз. Мұнда 8 ұяшық беріледі. Әрбір ұяшықта есептер жасырылған. Есепті шығаруға 1 минут уақыт беріледі.
1 ұяшық: массасы 8 г көмірқышқыл газының (қ. ж.) көлемін тап. (Ж. 4, 032л)
2 ұяшық: 3, 5 моль көміртегі (ІҮ) оксидінің массасын тап (Ж: 154 г)
3 ұяшық: 75 г азот (ІІ) оксидінің алатын көлемін есепте (Ж. 56 л)
4 ұяшық: 1, 5 л (қ. ж.) көмірқышқыл газында болатын молекула санын тап (Ж. 9, 03 ∙10 23)
5 ұяшық: Масссасы 128 г күкірттің зат мөлшерін тап (Ж: 4 моль)
6 ұяшық: С+О2 + СО2 + 402 кДж теңдеуі еріткенде түзілген ерітіндідегі еріген заттың үлесін тап. (Ж. 20%)
8 ұяшық: 6, 2 кг фосфор жанғанда неше грамм фосфор (Ү) оксиді түзіледі?
(14, 2 г)

Көрінбейтін бояу
Фенолфталейннің 1 проценттік ерітіндісіне батырып, қаламұш не қаламмен ақ қағазға бір сөз жазады. Спирт буланып кетеді де, жазу бар екені байқалмайды. Тәжірибені жасайтын уақытта қағазға бүріккіш арқылы соданың ерітіндісі бүркіледі, сонда қызғылт түсті жазу пайда болады. Оған екінші бір бүріккішпен қышқыл ерітіндісі (тұз қышқылы, сірке қышқылы) бүркілсе, жазулар қайтадан жойылып кетеді. Осылай бірнеше рет жазуды жазып немесе өшіруге болады. Бұл құбылыс фенолфталейннің қышқыл және сілті орталарда өзінің түсін өзгертуіне байланысты. Фенолфталейннің орнына пурген ерітіндісін, пайдалануға да болады, ол дәріханаларда сатылады. Пурген – фенолфталейн мен қанттың қоспасы. Қағазға сөздің орнына сурет салуға да бол
Ауыртпай жасалған «операция»
Үстінде ақ халат киген оқушы қыз тәжірибе үстелінің жанына келіп, балаларға қарап: «Қазір мен сіздерге адамның денесін ауыртпай операция жасауды көрсетпекпін. Операцияның жасалуы да, жазылуы да тез. Бір батылдауың, осында келуіңді сұраймын» - деп, шақырады. Жанына келген оқушының білегіне «спирт» жағады да, операция пышағын дизенфекциялағыш сұйықтан алып, оның білегін ары бері кескен болады (оны пышақтың сыртымен жасайды) қолдан «қан» шығарады. Артынан қолдың «қанын» тазалаған болып, суланған таза шүберекпен сүртеді, қолы жазылады, «қаны» тазарады. Бұл қызықты «операция» отырғандарды таң қалдырады. Бұдан кейін оқушы өзі жасаған «операцияның» жасырын сырын айтады: «Мен оқушыныңы білегін спиртпен тазалаған болып оған 5% темір (III) хлоридінің ерітіндісін жақтым да, калий роданидінің ерітіндісіне батырылған операция пышағын алып, пышақтың сыртымен оның қолын кескен болдым. Сонда оқушының білегінде темір хлориді мен калий роданиді әрекеттесіп, қан тәрізді темір роданиді түзіледі.» Ол реакция теңдеуін былай жазуға болады:
FeCl3 + 3KCNS = Fe(CNS) 3 + 3KCl

Тақырыбы: «XXI ғасыр көшбасшысы» сайысы

Ойынның мақсаты: Оқушылардың химия пәнінен алған білім деңгейін байқау және оларды тез ойлануға, алғырлыққа, тапқырлыққа, ізденуге баулу.
Көрнекілігі: интерактивті тақта,
І бастаушы: - Армысыздар, құрметті ұстаздар, оқушылар және қымбатты сайысқа қатысушылар!
Бүгінгі біздің «ХХІ ғасыр көшбасшысы» атты сайысқа қош келіпсіздер!
Білген сайын келеді біле бергім
Біле беру емес пе тілегі елдің
Бүгін осы сайыста жеңіске жет
Білімді әрі білікті жас жеткіншек.
Сонымен ХХІ ғасыр білгірлерін – құрметті сайыскерлерімізді ортаға шақырып, қарсы алайық. Оқушылармен танысу рәсімі (музыка орындалады).
Әр оқушы өз ұстанымын айтып, өзін таныстырады. (Сайыскер өзінің аты - жөні, класы туралы қысқаша мәлімет және өзінің атының бас әрпінен басталатын бір немесе бірнеше қасиетін айтады. Мысалы, Айгүл – ақкөңіл, Инабат – инабатты т. б)
Қазылар алқасы сайланып, білім додасы басталады.
Есептеу комиссиясымен таныстыру.

Қарап тұрмай бәйгеге сіз еріңіз
Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар шығарар
Шәкірттерге әділ шешім беріңіз
Бәйге, бәйге, бәйгелерді көріңіз, – дей келе біз бірінші кезең – бәйгені бастайық.
І кезең «Бәйге».
1. Жүргізуші қатысушыларға қарапайым сұрақтар қояды.(8 - 9 сынып курсынан)
2. Қатысушы дұрыс жауап берген жағдайда бір ұпай иеленеді.
3. Жауап жалаушаны көтеру арқылы беріледі.
4. Жауапқа бес секунд уақыт беріледі, одан кейінгі жауаптар қабылданбайды.
5. Тур кезінде артық сөз айтуға тыйым салынады, бұл шартты екі мәрте бұзған ойыншы ойыннан шығарылады.

Сұрақтар:
1. Оттек газын бос күйінде алған ғалымдар?
2. Қай элементтің таңбасы айдаһар белгісіне ұқсайды? (S)
З. Заттардың ең ұсақ бөлшегі (атом, нейтрон)
4. Табиғатта таралуы бойынша бірінші тұрған металл? (Алюминий)
5. Алғашқы көмекке пайдаланылатын бейметалл (иод)
6. Өмір мен ойдың элементі (Фосфор)
7. Домбыраның ішегін аңыз бойынша үзген металл (қорғасын – Pb)
8. Күнделікті тұрмыста пайдаланылатын марганцовканың химиялық атауы
9. Қандай заттарды күшті электролиттер деп атайды?
(Суда ерігенде иондарға толық ыдырайтын заттар).
10. Қышқыл жаңбыр дегеніміз не? Оның қандай әсері бар?
(Ауадағы NO2, SO2, SO3 газдары жаңбыр жауғанда жерге қышқыл жаңбыр болып түседі)
11. Оң зарядталған ион (Катион)
12. Өсімдік тіршілігіне қажетті элементтерді ата. (Р, К, N)
13. Адам ағзасында қай элемент жетіспеуінен тіс жегі ауруына ұшырайды. (Фтор)
14. Азот металдармен әрекеттескенде қандай қосылыс түзеді? (нитридтер)
15. Аммиактың судағы ерітіндісі? (мүсәтір спирті)
16. Фосфордың табиғи қосылыстарын ата? (фосфорит, апатит)
17. Карборунд деген не?
18. Na2CO3 тұзының ортасы қандай? (сілтілік)
19. Күкірттің сутекті қосылысы? H 2S
20. Шыны өндірісіне қажетті басты шикізаттар? (Құм, әктас, сода)

(Әділ қазылар әр сайыскердің ұпай санын хабарлайды.)

II кезең «Полиглот»
Келді кезек полиглотты шешуге,
Жауаптарды аударуға үш тілде.
Қазақ, орыс, ағылшынды білсеңіз,
30 ұпай, шәкірт саған несібе.
1. Қатысушылар берілген жұмбақты шешу немесе мақалды аяқтау арқылы жасырынған сөзді тауып, орыс, ағылшын тіліне аударады. (әр айтылған сөзге 10 ұпай)
2. Екі кезеңде ең аз ұпай жинаған 2 ойыншы ойыннан шығарылады.

1. Отқа жанбас суға батпас (Мұз, лед, айс,)

2. Бар ма, жоқ па оны анық білмейсің, ол жоқ жерде өмір сүріп жүрмейсің
(ауа, воздух, air)
3. Өшпейтін өмір жоқ, сынбайтын..... жоқ (Темір, железо, iron
4. Сыйлап берген..... да тәтті (су, вода, water)

5. Құрғақ жерде сақтайсың, Онсыз тамақ татпайсың (тұз, соль, solt)
6. Сабыр түбі сары… (алтын, золото, gold)
7. Иісі, түсі, өңі жоқ
Табиғатта онсыз өмір жоқ
Өсімдіктен аламын
Өміріме нәр қыламын.
Жауабы: Оттек, кислород, oxygen
8. Алтын....... тас екен. Арпа бидай ас екен.
Жауабы: Күміс, Серебро, silver

(Әділ қазылар әр сайыскердің ұпай санын хабарлайды.)
(2 оқушы ойыннан шығарылады).

IІІ кезең «Дода».
Бүгін де химия барлық жерде,
Құрылыста, техникада, өндірісте.
Сырларын бұл ғылымның меңгеріңдер,
Шәкірттер ынта қойып үйреніңдер!

Білім деген биік шың,
Бақытқа сені жеткізер.
Білім деген ақылшың,
Қиындықтан өткізер,
1. Бұл кезеңде қатысушылар берілген тақырыптар бойынша таңдау жасайды: медицина, ұлы тұлғалар, қилы сұрақтар, т. б
2. Қатысушыларға төрт тақырып беріледі. Олардың әрқайсысында күрделілігі бойынша бағаланатын сұрақ жасырулы. Оған сәйкес 10; 20; 30; 40, 50 балл беріледі.
3. Қатысушылар кезек бойынша тақырып пен сұрақ бағасын таңдайды. Таңдалатын сұрақ саны – 5, әркім өзі таңдаған сұрағына жауап береді. Ойлануға 10 секунд уақыт беріледі.
4. Сұрақтарды ойыншылар кезек бойынша таңдайды және сол кезекпен жауап береді.
5. Дұрыс жауап берген жағдайда ойыншы сұрақ бағаланған мөлшерде ұпайға ие болады.
6. Ойыншы дұрыс жауап бермеген жағдайда, оның қарсыластары өз кезегінде жалауша көтеру арқылы дұрыс жауап беруге талпыныс жасай алады.
7. Егер екінші ойыншы дұрыс жауап бере алмаса, жауап беру құқығы үшінші ойыншыға өтеді. Ол екінші ойыншы тәрізді ойланбай жауап беруге міндетті.
8. Кез келген жағдайда сұрақта көрсетілген ұпай дұрыс жауап берген ойыншыға өтеді.

«Ұлы тұлғалар»:

10 - Универсалды тұрақты - идеал газдың 1 мольндегі молекула санын ашқан итальяндық ғалым(А. Авогадро)
20 - Зат құрамының тұрақтылық заңын ашқан француз химигі (Д. Пруст)
30 - «Туған жердің қара тасын мақтан ете білмеген адам бөгде жердің алтын тасын да мақтап жарытпақ емес» қай ғалымның сөзі? (Қ. Сатпаев)
40 - Иондардың гидраттануы туралы ұғымды енгізген ғалым (И. А. Каблуков)
50 - «Спирттің сумен қосылысы» тақырыбына докторлық диссертация қорғаған орыстың атақты химик ғалымы? (Д. И. Менделеев).

Биология және медицина:
10 - Адам ағзасында кездесетін микроэлементтер.
20 - Дені сау адамның асқазанында болатын қышқыл?
30 - Адам дем шығарғанда қанша % СО2 бөледі? (4%)
40 - Бұл заттың 0, 9% ерітіндісі физиологиялық ерітінді деп аталады. Адам ағзасы көп қан жоғалтқанда қан тамырына құйылады. Ол затты тұрмыста да қолданады. Бұл заттың химиялық атауы қандай? (NaCl натрий хлориді)
50 - Бұл затты тамақпен уланғанда дәрі түрінде қолданады, оны қайыңды ауасыз жерде қыздыру арқылы алып, одан әрі өңдейді. Бүл қай дәрі? (белсендірілген көмір)

Қилы сұрақтар:
10 - Қай элемент ертерек күннен, кейін жерден табылған? (Не)
20 - 1400 С және 58 атмосфера қысымда ауа өзгеріске ұшырай ма, қандай? (сұйылады)
30 - Ежелгі грек ертегісіндегі батырдың атына сәйкес элемент (тантал)
40 - Тайқазан 7 металдан құйылған, ол қандай металдар? (Темір, мырыш, қалайы, қорғасын, мыс, күміс, алтын)
50 - Алғаш рет химиктер оны көк аспан ауасы, өмірдің негізі ауасы деп атаған, ал қазір біз оны қалай атаймыз? (оттек)

Химиялық қосылыстар:
10 - Көміртектің сутекті қосылысын ата. (метан)
20 - Ізбестасты қыздырғанда бөлінетін газ ( көмірқышқыл газы)
30 - Тау хрусталі минералының латынша аты. (Кварц)
40 - «Химиялық өндірістің наны» деп аталатын қосылыс. (күкірт қышқылы)
50 - Алғаш рет химиктер оны көк аспан ауасы, өмірдің негізі ауасы деп атаған, ал қазір біз оны қалай атаймыз?

(Әділ қазылар әр сайыскердің ұпай санын хабарлайды.)
(2 оқушы ойыннан шығарылады).

IІІ кезең «Жорға».
Ең қиыны жарыстың “Жорға” келді,
Мықтылары қалыпты жеңсін енді.
Тез жауап бер ойланып тұрып қалмай,
Осы ойыннан көреміз ерен ерді.

Бұл кезеңге 2 оқушы қатысады. Жүргізуші 1 минут ішінде сұрақтарды оқиды.

1. Металл атомы мен қышқыл қалдығынан тұратын заттар (тұздар)
2. Бір химиялық элементтің бірнеше жай зат түрінде болу құбылысы (аллотропия)
3. қышқылдық ортада лакмус қағазы қандай түске боялады?
4. Калий қандай металл (сілтілік)
5. Қалыпты жағдайда сұйық күйде болатын бейметалл (бром)
6. Азот қышқылының тұздарын қалай атайды (нитраттар)
7. Г. Кавендиш алған химиялық элементті А. Лавуазье «гидроген» деп атаған. Ал қазір қалай аталады?
8. Жану үрдісі үшін 3 жағдай қажет: оттектің болуы, белгілі температура және.... 3 - ші компонентті атаңдар. (отын)
6. Д. И. Менделеевтің туған жері?
7. Сұйық күйде болатын 2 жай затты ата (Нg, бром )
8. Жанбайтын, суға батпайтын, концентрлі күкірт, азот қышқылы ерітіндісінде де тотықпайтын, түссіз СuО (ІІ) қосылысының түсін өзгертетін қатты сутекті қосылысты ата.
9. Ең алғаш адамзатқа белгілі болған металдар. (Ag, Au, Cu)
10. Жер қабатында ең көп тараған зат (Н2О)
11. Химиялық элементтердің таңбасын кім енгізді? (Берцелиус)
12. Оттек газын бос күйінде алған ғалымдар? (ағ химик Д. Ж. Пристли, швед ғалымы
К. Шееле)
13.«ион», катион, анион электролит терминдерін енгізген физик? Майкл Фародей
14. Н2S лоб - да қандай құралдың көмегімен алады алады? (Кипп аппараты )
15. Күкірттің тұрақты аллотропиялық түр өзгерісі? (ромбалық)
16. Көміртектің металдармен түзілетін зат (карбид)
17. Өткір иісті, тұншықтырғыш қоңыр түсті, улы газ. (NO2)
18. Қазақстанның қай қалаларында фосфор өңдейтін заводтар бар? Тараз, Шымкент.
29. Су газының басқаша атауы? (генератор газы)
20. Түркістанда құйылған тайқазан неше металдан құйылған? (Fe, Zn, Sn, Pb, Cu, Ag, Au)
21. Құрғақ мұз бола ма? (СО2)

Құтты болсын ұтып алған бас бәйге,
Сіздер үшін бұл әлі де жас бәйге.
Алла оңдап, халқың қолдап әрқашан
Ала бер жарыс сайын бас бәйге, - деп бүгінгі жеңімпаздарды құттықтаймыз.

ОҚО, Шардара ауданы

№16 колледж

Тұ-43  топ студенті

Иса Ақерке Бейсембайқызы

Жетекшісі: Айтенова Н.Ы

Тыңайтқыштардың классификациясы

Бүкіл тыңайтқыштардың шығу тегі, қолданылуы, құрамы, алу тәсілдері жағынан әр түрлі түрлерге бөлінеді. Олар шығу тегі жағынан минералды, органикалық, органикалық-минералдық және бактериалды болып келеді.

1.Минералды (немесе жасанды) тыңайтқыштар шығу тегі жағынан анорганикалық заттарды табиғи минералдардан, ауадағы азоттан, немесе кейбір химиялық заводтардың қосымша өнімдері ретінде алынады. Ал түрлері жағынан азотты, фосфорлы калийлі, кейбір микротыңайтқыштарға (бор, марганец, молибден, мырыш, мыс, кобальт т. б.) бөлінеді.

Шығу тегі, өсімдіктер мен жануарлардың органикалық қалдықтары, көң, фекалий, құс саңғырығы, шымтезек, қаланың қоқыстары, әр түрлі тамақ өнеркәсібінің қалдықтары органикалық (жергілікті тыңайтқыштарға) жатады.

Құрамында органикалық минералды заттардың өзара химиялық және адсорбты байланысты болатын қосылыстар органикалық - минералды тыңайтқыштарға жатады. Олар органикалық заттарды  (шымтезек, сланец, қоқыс, көмір, топырақ шірінділерін т.б.) минералды қосылыстар мен азоттың, фосфаттың және калийдің тұздарымен, немесе ерітінділерімен ендегенде алынады. Немесе көң құрамындагы аммиактың ұшып кетуін кеміту үшін суперфосфат қосады.

2.Бактериалды тыңайтқыштарға кейбір препарат құрамындағы бактериялар, бұршақ тұқымдас дақылдардың тамыр түйнектері, топырақтағы азот жинақтайтын (фиксациялайтын) микробтардың түзілуі, топырақтың органикалық бөлігінің мпнералдануына жататын нитригин т.б. жатады. Сол сияқты топырақтың агрохимиялық қасиеттеріне қарай минералды тыңайтқыштар тікелей және жанама әсерлерден бөлініп тұрады. Оларды бірімші жағдайда элементтерді өсімдіктердің тікелей қоректенуіне пайдаланса, екінші жағдайда жанама әсерлері оларды қолдану кезінде топырақтың физикалық, химиялық және бнологиялық қасиеттері жоғарылаумен қатар қоректік заттардың белсенділігін арттыруға көмектеседі. Бұған мысал ретінде жоғарыдағы айтып кеткен топырақтың химиялық, мелиорациялық (әктеу, гипстеу) шаралары жатады.

Минералды тыңайтқыштар құрамында бір, немесе бірнеше қоректік заттар болғандықтан жай және комплексті болып бөлінеді. Мысалы, жай тыңайтқыштар құрамында бір ғана қоректік заттар болып, біржақты әсер етеді. Ал комплексті тыңайтқыштар құрамында 2-3, немесе одан көп қоректі элементтер, немесе микроэлементтер болады. Ал комплексті тыңайтқыштар өндіру тәсілдеріне қарай араласқан, комбинациялы және күрделі болып келеді. Олардың біріншісін әр түрлі жай, күрделі тыңайтқыштардың майдаланған және түйіршіктелген түрлерін механикалық жолмен араластыру   арқылы дайындаса, комбинациялы тыңайтқыштар белгілі технологпялық жүйеде бастапқы заттардың химиялық реакцияларымен алынады. Ал күрделі тыңайтқыштар құрамында бір химиялық қосылыстардың аммофос -  (NН₄Н₂Р0₄) диаммофос (NН₄)₂(НРО₄), калий селитрасы (КNО₃ т.б.) қатарына   жатады, бұл әдетте 2 немесе бірнеше қоректі элементтер болады. Тыңайтқыштардың сапасы, олардың құрамындағы қоректік заттар, яғни оның ішінде азот жекелеген элемент түрінде, қалғандары олардың тотықтары  күйінде өрнектеледі.

Қазіргі кезде топырақтарда қоректік заттардың қорып көбейтуде ұзақ уақыт әсерлерін жоғалтпайтын тыңайтқыштар (цитратты, лимонды, ерітінділерде еритін және қиын еритін фосфор қышқылының тұздары, мочевиналы – құмырсқа алдегидті, ОК-салидті – магнийлі - аммонийлі        тыңайтқыштар) дайындалып келеді.

Әр түрлі топырақтарда қолданылған тыңайтқыштар топырақтағы жылжымалы қоректік заттардың мөлшерін ғана көбейтпейді, сонымен бірге топырақтың қасиеттеріне, құнарлығына әсер етіп, оның қышқылдығын өзгертеді. Осыған байланысты минералды тыңайтқыштар физиологиялық қышқылды, сілтілі және бейтарап болып бөлінеді. Мысалы, физиологиялық қышқылды тыңантқыштарды (NН₄)2SO₄, NН₄NО₃, КСІ, К₂SО₄ т.б. құрамында өсімдіктер алдымен катиондарды пайдаланып, аниондары ерітінділерде қалып, бос қышқылдар Н₂SJ₄, НNО₃, НСІ түзіп, қышқылды орта туғызады. Ал физиологиялық сілтілі тыңайтқыштарға КNО₃, Са(NО₃)₂ т.б. жатады. Мұнда өсімдіктер ең алдымен аниондарын пайдаланып ерітінділерде катиондардың артық болуынан сілтілер түзеді, әрі сілтілі орталар туғызады.

Француз химигі Антуан Лоран Лавуазье ауадан оттегін бөліп алғаннан кейін қалған азотты тыңайтқыштар бөлігіне тышқанды жіберіп көрген кезде ол көп кешікпей өліп қалады. Осыдан Лавуазье бұл «тіршілікті қуаттамайтын» газды «азот» деп атауды ұсынды. Азотты тыңайтқыштар тіршілікті қуаттаушы ғана емес, сонымен бірге туғызушы. Тіршіліктің тірегі саналатын белок заттарының өзі де азотсыз түзілмейді. Бұл газ орыс, француз және басқа ұлттық тілдерде де азот деп аталады.

Азоттың қасиеттері мен табиғаттағы қоры бұл күнде бірсыпыра тексеріліп болды. Азот - жер бетіндегі ең көп тараған элемент. Ол табиғатта бос күйінде де және қосылыстар түрінде де кездеседі. Ауа құрамының 78 проценті осы газ болса, жер қыртысында 0,04 процент қосылысқан азот кездеседі, өсімдіктер мен жануарлардың организміндегі азот органикалық қосылыстардан тұрады. Жер шарының кейбір түкпірлерінде Оңтүстік Америкада (Чили), Закавказьеде, Орталық Азияда азоттың минералдық қосылыстарының (NаNО₃, КNО₃ түрінде) бірқатар қорлары бар. Оны чили селитрасы немесе азот қышқылының натрий селптрасы деп те атайды. Дүние жүзіндегі селитраға ең бай ел - Оңтүстік Америка. Сөйтіп ертеректе дүние жүзін селитрамен қамтамасыз ететін бірден-бір ел Чили болды. Алайда, барлық елдерді азот тыңайтқыштарымен қамтамасыз етуге чили селитрасының қоры жетпейтін еді. Оның үстіне XIX ғасырдың аяғында байланысқан азотты қажет ететін көптеген өндіріс салалары пайда бола бастады. Әсіресе, соғыс ісіне қажетті түтінсіз қара дәрі жасау үшін азот   қышқылы өте қажет еді. 1914 жылы неміс ғалымдары Фриц Габер мен Карл Бош азотты қосылысқа түсірудің аммиактың әдісін ұсынды. Ол күрделі болғанымен бүкіл континенттердегі барлық заводтары 20 миллион тоннадан аса байланысқан азот өндіреді. Өндірілген өнімнің төрттен үш бөлігі азотты тыңайтқыштар алуға жұмсалады. Бұл күнде азотты әр түрлі химиялық жолмен фиксациялаудың аммиакты, цианамидті, электр доғалы және әр түрлі температурада жүргізілетін плазмалық әдістері табылды. Осындай әдістермен алынған азот қосылыстарының ең соңғы өнімі - аммоний және азот селитралары. Олар тыңайтқыштар ретінде өнеркәсіптің әр түрлі салаларында қолданылады.

Тіршілік процесі - атомдар мен молекулалардың өзара әрекеттесуінің нәтижесінде жүреді. Салыстырмалы түрде алғанда, аса жай қосылыстар: аммиак, фосфор, глюкоза, аса күрделі жоғарғы молекулалық клетканың құрамына айналса, қайта ыдырап, жай молекулалар түзе алады.

Тірі организм азотсыз өмір сүре алмайды, өсімдіктер, жан-жануарлардың денесін құрайтын клеткалар, оның құрамдас бөлігі иротоплазма белок заттарынан, немесс құрамында азоты бар заттардан тұрады. Демек, белоксыз тіршілік жоқ, ал азотсыз белок жоқ.

Ересек адам үшін тәулігіне 80 грамдай белок қажет. Жан-жануар, адам баласы белокты өсімдіктерден, немесе өсімдікпен қоректенетін малдан, құстан өндірілетін тағамдық заттардан алады.

Үстіміздегі ғасырдың 50ші жылдарының басында атмосферадағы азоттың тағы бір жұмбақ сыры ашылды. Ол оттекпен бірге планетамыздағы ауаны құрап, өсімдіктердің, жан-жануарлардың және адамның дем алуына жарайтын, олардың бойына сіңетін заты болып шықты. Ол азоттың «биологиялық инерттілігі» туралы екі ғасырға жуық уақыт бойы қалыптасқан пікірді жоққа шығарды.

М.И.Волский тауықтың эмбрионындағы азоттың құрамын анықтау мақсатымен тәжірибе жасады. Оның нәтижесі өте күшті үміт тудырарлықтай болып шықты: жұмырт қадан шыққам балапандардың бойындағы азоттың мөлшері тауықтың инкубацияға қойылмаған жұмыртқасындағы азоттың мөлшерінен едәуір асып түсті. Сөйтіп, тауықтың эмбрионының өз дамуының барысында атмосферадан азот жұтып, бойына сіңіретіні дәлелденді.

Араның «қуыршақтарымен» жасалған тәжірибелер де осындай бағалы ғылыми нәтижелер көрсетті. Олар да өздерінің «пісіп, жетілуі» кезінде ауадан азот сіңіретіні анықталды.

Азот атомын топырақ құрамынан да, судан да, ауадан да, өсімдіктерден де, жан-жануарлардың денесінен де кездестіруге болады. Азоттың табиғаттагы айналымы адам таңғаларлыктай біріне-бірі ұқсамайтын екі бағытта, оның бірі жансыз, екіншісі жанды табиғатта өтеді. Табиғаттын бір формасынан екіншісіне өтуі, «сиқырлы» сырға толы десе де болғандай. Ауа азотының молекуласы найзағай разрядының (аса үлкен электр ұшқынының) әсерінен оттек атомдарымен қосылысқа түседі. Одан азот тотықтары, олардың бірсыпырасы сумен қосылып қышқылдар түзеді, ол топыраққа сіңгеннен кейін тұздарға айналады.

Бактериялар арқылы азоттың қосылысқа түсуі өте баяу, қалыпты жағдайда жүзеге асады. Бактериялар азотты ауадан сіңіріп, өсімдіктерге қажетті тұздарға айналдырады. Өсімдік топырақтағы азот тұздарын судың көмегі арқылы, басқа да тұздармен бірге сініреді. Құрамында азоты бар органикалық заттар өсімдіктен жануарларға, одан соң адам организміне енеді. Ең соңында өсімдік пен жан-жануардың денесіндегі азот шіру, ыдырау процестерінің нәтижесінде топыраққа қайта оралады. Бірақ өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтарындағы барлық азот түгел топыраққа сіңбейді    және өсімдіктер оларды толық пайдаланбайды. Оның едәуір бөлігі атмосфераға қайта оралады. Азоттың табиғаты осылай бір күйден екінші күйге үздіксіз өтіп отырады. Ол жәй ғана күрделі белоктардың, өсімдік клеткасының цитоплазмаларының және нуклеин қышқылдары (рибонуклеии  - РНҚ және дезоксирибокуклеин - ДНК) құрамына кіріп организмдердегі заттардың алмасуында басты роль атқарады. Сонымен бірге хлорофилл, фосфатидтер, алколлоидтар, ферменттер т.б. органикалық заттардың құрамында болады. Өсімдіктердің қоректенуінде азот қышқылының, аммонийдің тұздары басты роль атқарады. Өсімдіктер пайдаланатын азоттың минералды формалары күрделі циклді өзгерістерден өтіп белок молекулаларының құрамына келіп жинақталады. Белоктар амин қышқылдары    көп   синтезделетіндіктен,    ал    олардың    түзілуі амиак пен органикалық қышқылдардың категруппасының өзара әрекеттесуінен пайда болады. Сондықтан да жоғарыда аталған қосылыстардың  түзілуіне азотты   тотықсыздандыратын қосылыстары болуын қажет етеді. Ал нитраттар және нитрат, карбон қышқылының кетегруппаларымен тікелей реакцияға түсе алмайды .

Бұл амидтердің физиологиялық маңызын Д.Н.Прянишников әлденеше рет дәлелдеген болатын. Қазіргі кезде олардың (аспарагин және глутамин) өсімдіктер құрамында көп мөлшерде жииақталуына қарамастан олардың ешқандай зияны болмайтындығы анықталды. Екі карбонды амин қышқылдарының өсімдіктер құрамында болуы, олардың азотпен алмасуында үлкен роль атқарады.

Сонымен белок синтезінде амин қышқылдары белгілі химиялық энергиялар жұмсап, олардың дем алу процесі кезінде бойына жинақталған (аккумуляцияланған) макроэрг байланыстары бар аденозинтрифосфат қосылыстары арқылы жүзеге асады.

Белок қосылыстардың түзілу процесімен бірге олардың ыдырау процестерін қатарласып жүргізеді. Өсімдіктер жастау кезінде олардың органдарында белоктың синтезденуі ыдырауына қарағанда басым болса, олардың өсуі тоқтаған кезде ыдырауы артық болады. Бұл уақытта ыдыраған аммиактар өсімдіктердің органдарында жинақталып, екі карбонды амин қышқылдары мен амидтердің түзілуіне жұмсалады. Сондықтан да Д.Н.Прянишников азоттың бірнеше циклды қосылыстарының түзілуінен ыдырауындағы аммиактың қатысуын еске алып, аммнакты өсімдіктердің азотты қосылыстарының «альфасы және омегасы» деп атады.

Сонымен өсімдіктердің вегетациялық дамуы кезеңдерінде азотты қосылыстарды пайдалануы әр түрлі дәрежелерде өтетіні белгілі болды. Дәннің алғашқы өсуі кезінде оның құрамындағы белокты заттар амин қышқылдарына бөлінеді. Олардың одан әрі тотықтануы әр түрлі органдарында аммиакты бөліп, қайтадан органикалық қышқылдар мен реакцияларға түскен амин қышқылдарын түзеді. Мұндай тізбекті реакциялар   олардың өсуі кезінде өне бойы жүріп тұрады. Дәнді дақылдардың тұқымында азот олардың жапырақтары мен сабақтарына қарағанда анағұрлым көп, ал бұршақты дақылдардың барлық органдарында азот жоғары болады. Сондықтан да дәнді дақылдардың сапа көрсеткіштері  олардын құрамындағы белокпен де бағаланады. Сонымен өсімдіктердін өсуі мен дамуы   кезеңдерінде азотпен қоректендірудің маңызы зор. Олардың жетіспеуі, жапырақтарының   дамуына   теріс әсер етіп, жылдам сарғайып  кетеді. Сабақтары жіңішкереді, әлсіз түптенеді. Мұның өзі өнімнің әрі сапа көрсеткіштерінің төмендеуіне әкеліп соғады.

Ал азотты тыңайтқыштарды жеткілікті нормада қолданғанда организмдердің тіршіліғі біраз уақыт ұзарып, қуатты сабақтары мен жапырақтары жақсы дамиды, әрі жақсы түптенеді. Мұның өзі өнімнің жоғарылауына, белоктың көбеюіне жақсы әсер етеді. Бірақ та азотты тыңайтқыштарды біржақты көп қолдану (әсіресе вегетациялық өсу кезеңдерінің ортасында) пісуін кешіктіреді, әрі түйнегі кішірейіп кетеді, белок емес азотты қосылыстарды көбейтеді. Бұл айналып келгенде жалпы өнімді төмендетеді. Сондықтан да өсімдіктерді азотпен қоректендіргенде олардың әр түрлі формаларының, қосылыстарының әсерін білуді қажет етеді. Оларды аммиакпен қоректендіргенде органикалық қосылыстардағы тотықсыздандыру нитратпен әрекеттесіп, клетка ұнының тотықтырғыш   процестерін өрістетеді. Сонымен аммиакты және нитратты азот бірқалыпты сыртқы және ішкі жағдайларды өздеріне сай қалыптастырғанда бірдей мөлшерлерде әсер етіп, өсімдіктердің азотпен қоректендіргендегі негізгі көзі болып саналады.

«Білім стратегі»    атты   педагогика -  психологиялық     ойынды

пайдаланып   «Бейметалдар»   тақырыбында   сабақ  өткізу

Ахметова Юлдузай Хасановна

химия пәнінің оқытушысы

ОҚО, Сарыағаш қаласы, Қапланбек аграрлық-техникалық колледжі

Қазіргі кездегі білім берудегі негізгі мақсат — жан-жақты білімді, өмір сүруге бейім, іскер, өзіндік ой-талғамы бар, адамгершілігі жоғары, қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. Оқушылардың білім сапасын көтеру мақсатында әрбір сабақта қолданылатын оқытудың жаңа формалары мен технологиялары оқушылардың пәнге қызығуын, ізденімпаздығын байқау, қабілеттерін жетілдіруге, білім сапасын көтеруге мүмкіндік береді. Бұл технологияның негізгі мақсаты — баланың қабілетін ашу, дамыта оқыту белсенділігін арттыру, өзіне деген сенімін арттыру, іздендіру, қосымша материалдарды жүйелі түрде пайдалану. Осы мақсатпен  «Бейметалдар» такырыбында «Білім стратегі» деген психологиялық ойын сабағы өткізілді. 

Оқушылар 3 топқа бөлініп, сабақ кесте бойынша жүргізілді.

Сызба сурет 3.

Оқушылардың колында сигналды белгілер болады.

Қызыл – көмек керек, түсінбеген.

Жасыл – тапсырманы орындап дайын болған.

Кесте 6- Бағалау парағы

■

1. ПРОЛОГ, ЭПИЛОГ. а). Үй тапсырмасын тексеру кезеңі. «Сен білесің бе?»

      б).  Үй тапсырмасын бекіту. «Ішкі сәуле» ойыны

«Сен білесің бе?» бөлімінде оқушылар бейметалдардың сан алуандығы жөнінде мәліметтер жинақтап, өз ойларын ортаға салады. Үй тапсырмасы «Ішкі сәуле» ойыны арқылы бекітілді. Оқушылар бір-біріне қарама-қарсы сұрақ қояды. Бұл ойынның басты мақсаты - сұраққа нақты жауап беру.

2. ЭКСПЛИКАЦИЯ II — оқушылардың даму динамикасын, ынтасын, есте сақтауын арттыру мақсатында оқушыларға лездік сұрақтар қойылады. Сол сұрақтар арқылы жаңа сабақтың тақырыбы ашылады. Әр оқушының ой-өрісі кеңейеді.
3. ЭКСПЛИКАЦИЯ III — кесте сурет арқылы жаңа сабақ түсіндіріледі
4. Жаңа сабақтың жоспары:

а) Бейметалдарға жалпы сипаттама (кесте, суретті плакат арқылы түсінік беру);

ә) инертті газдардың сан алуандығы. (сурет арқылы түсінік беру);

б) галогендердің тіршіліктегі маңызы. (тірек-сызба, суреттер арқылы түсінік       

    беру).

А. Кесте 7- Жалпы сипаттама.

Бейметалдар туралы біліміңізді пайдаланып кестедегі торкөздерді толтырыңыз. Ерекшелеп жазылған атом топтары қалай аталады.

Ә. Инертті газдардың сан алуандығы. Бұл бөлімде инертті газдардың сан алуандығы  және олардың басқа газдардан айырмашылығы туралы сабақ түсіндіріледі.

Б. галогендердің тіршіліктегі маңызы. Сабақтың бұл бөлімі тірек-сызба арқылы түсіндіріледі.

Кесте 8- галогендердің тіршіліктегі маңызы

     Маңызы

 F-жетіспесе тіс ауырады

Br-жүйке ауруларында қол-

 данылады, I-жетпесе бұ-

 ғақ ауруына ұшырайды.

                                    Медицинада адамның өсуін

                                 тездететін гармон түзеді,қал-

                                 қанша безде болады.

1. Жаңа сабақты бекіту.

а) периодтық кестемен жұмыс (H, O, C, P, B, S, Cl- таңбалары беріліп, сұрақтарға жауап беру)

б) дидактикалық үлестірмелер 3 топқа тапсырмалар беріледі.

І топтың тапсырмасы.                                                                      

Сутектің, оттектің химиялық қасиеттері туралы түсінік беру.   

ІІ топтың тапсырмасы.

Азоттың, күкірттің, фосфордың тіршіліктегі маңызы, зияны туралы туралы түсінік беру .

ІІІ топтың тапсырмасы.

Бор, көміртектің қосылыстары, физ-химиялық мағынасын ашу.

4. КОРРЕКЦИЯ IV. Зертханалық жұмыс.

Мақсаты: Кипп аппаратымен сутекті алу, оның құрылысы, козғалысы және қолданылуы.

Бұл бөлімде зертханалық жұмыс арқылы оқушының оқу материа­лын қалай қабылдап, оны мән бере ұғынып есте сақтауын, білімді шебер қолдана алуын түсінуге мүмкіндік табылады. Оқушыдардың білімі мен икемдігін тексеру кезінде, оқу-танымдық әрекеті шыңдалады.

5. РЕФЛЕКСИЯ V. Сабақты қорытындылау кезеңі. Сабақтың нәтижесін сараптап, талдау. Жалпы бейметалдар санын жинақтап, бағалау. Бұл сабақтың нәтижесін семантикалық карта арқылы оқушының кай жер­де қате жібергенін білуге болады.Үйге тапсырма ретінде оқушыларға сурет дәптерлеріне зертхана­лық жұмыста байқаған құбылыстарды салу. Жекелеген оқушыларға тест құрастыру тапсырылады.

Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру, ойлау, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру, қоршаған ортаға деген жауапкершілігін арттыруда сабақтың берері мол болады .

Элементтердің табиғи ұяластары және олардың қасиеттері.

Сабақтың тақырыбы: Элементтердің табиғи ұяластары және олардың қасиеттері.

Сабақтың міндеттері: Оқыту: Элементтердің ұқсастығы мен айырмашылығы арқылы оларды табиғи сілтілік, сілтілік жер, халькогендер, галогендер, асыл газдарға топтастыру туралы мағлұмат беру. Химия тілінде сөйлеуді жалғастыру.

Дамыту: топтардағы элементтердің физикалық, химиялық қасиеттерінің салыстырмалы атомдық массасына, орналасқан ұясына тәелді екені туралы түсінігін дамыту.

Тәрбиелеу: табиғатты, заттарды (жай, күрделі) тануға, пайдалану, қолдану ретін (экологиялық) ұғынуға тәрбиелеу. Химиялық тіл мәдениетін қалыптастыра отырып сөйлеуге тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Аралас сабақ.

1.Ұйымдастыру кезеңі: Сыныпты түгендеу, сабаққа даярлау.

2.Үй тапсырмасын сұрау:

І-деңгейлік тапсырма

1 – топтама 2 – топтама

Na, K, C, S Al, Ln, Be, Ge

Аттарын ата. Аттарын ата

Оксидтерінің формуласын Оксидтердің формуласын

құрастыр құрастыр

3 – топтама 4 – топтама

Na₂O, CO₂ Al₂O₃, LnO

Аттарын ата Аттарын ата

Гидроксидтердің формуласын Гидроксидтердің формуласын

құрастыр құрастыр

ІІ-деңгейлік тапсырма

5 – топтама 6 — топтама

Айналымдарды жүзеге асыр Айналымдарды жүзеге асыр

LnO — LnCl₂, -K₂LnO₂ Al₂O₃ — (Al₂SO₄) — K₃ AlO₃

3 – деңгейлік тапсырма

7 – тапсырма 8 – тапсырма

Күкірт қышқылының 0,5 молімен Берилий гидроксидінің 0,5 моліне

әрекеттесетін мырыш гидрокси- калий гидроксидінің артық мөлше-

дінің массасын есепте рімен әсер еткенде неше грамм

калий берилаты түзіледі?

9 – топтама 10 – топтама

78,4 л оттегінің қ.ж. массасы 1,5 моль хлор қ.ж. қагша көлем

қанша? алады?

11 – топтама 12 – топтама

Сөндірілген ізбеске 3,15 г азот 28 г литий сумен әрекеттескен

қышқылын қоссақ кальций кезде қанша көлем сутегі бөлініп-

кальций нитраты түзіледі? ніп шығады?

Оның шығымы 98%. Осы

тұздың массасын тап.

Үй тапсырмасын қорытындылау:

Химиялық элементтер

Металдар Екі дайлы Бейметалдар

(Негізлік) (Амфотерлі) (Қышқылдық)

(Негіздік, қышқылдық)

3.Білімді тексеру: Тақырыптың мәнін ашу, мағынасын түсіну). Элемент, табиғи, топ, қасиеттері (физикалық, химиялық)

4.Сабаққа кіріспе: тірі ағза мен өлі ағза егіз, яғни екеуіде элементтерден құралуы шарт. Сондықтан элементтерде бірін-бірі толықтырады, толтырады. Олай болса олардың өз ұясы, ұяластары болады, бұл табиғи үйлесім. Бүгінгі сабақта сол ұялас топтар жайында мағлұмат аламыз.

Сабақтың ұраны етіп ұлы адамдардың Абай мен Ломоносов қалдырған ескірмес сөздерін алайық

Абай Құнанбаев (ол кім?) Ломоносов (ол кім?)

Болмасаңда ұқсап бақ «Зат жойылмайды, жоқтан пайда

Бір ғылымды көрсеңіз болмайды»

Сізге ғылым кім берер

Жанбай жатып сөнсеңіз

Дүние де өзі, мал да өзі

Ғылым көңіл бөлсеңіз.

5.Жаңа сабақ

Оқушылармен бірге болжам (гипотеза) жасау, жоспар құру.

1.І – топ Сілтілік металдар

2.ІІ – топ Магний және сілтілік жер металдар

3.ІV – топ Оттегі және халькогендер

4.VІІ – топ Галогендер

5.VІІІ – топ Асыл газдар (инертті )

Химиялық элементтердің табиғи топтары жіктеудің жалғасы болып табылады. Металдар мен бейметалдарда бір-біріне ұқсас элементтер бар, олар бірігіп топ құрайды.

1)Сілтілік металдар Li, Na, K, Rb, Cs

2Li + H₂ O = 2LiOH + H₂ 2Na + H₂ O = 2NaOH + H₂

Сілті түзіледі, оксидтері де сумен әрекеттескенде сілті түзіледі.

Сілтілік металдар жұмсақ, ауада оттегімен тотығады. Сондықтан керосин астында сақтайды.қосылыстарында бір валентті. Оксидтері мен гидроксидтері ұқсас. Олар өте белсенді. Аr өскен сайын физикалық, химиялық қасиеті біртіндеп өзгереді. Тығыздығы, балқу температурасы да өзгереді.

Сонымен химиялық қасиеттерінде ұқсастық болуына орай, біріккен химиялық элементтер тобы – ұқсас элементтер немесе табиғи ұяластар тобы деп аталады.

2). Сілтілік жер металдар тобы. Ертеде табиғи минералдарды «жер» деп атаған, оның құрамына кіретін элементтерді сілтілік жер металдар деп атаған.

Олар: Ca, Sr, Ba

Ca – CaO – Ca(OH)₂ Ba – BaO – Ba (OH)₂

3). Галогендер «галоген» — тұз түзуші. Олар: F₂ Cl₂, Br₂ , I₂ . Фтор, хлор өткір иісті газ. Бром сұйық. Иод қатты зат. Баолығы улы. Жоғарғы оксидінде VІІ валентті, ұшқыш сутекті қосылыс түзеді, онда І валентті.

4.Халькогендер. «халькоген» — «мыс кенін түзушілер» темір, мырыш кенін де түзеді. Олар: S, Se, Te.

5.Асыл (инертті) газдар. Олар: He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn.

Олар тек жанама жолмен ғана оксидтер түзуі мүмкін. Валенттілігі VІІІ. Ауа құрамында болады. Оларды найзағай жарқылынан соң кемпірқосақ түзілгенінен көруге болады.

6.Сабақты бекіту:

1. а) Сілтілік металл – литийоксиді – литий гидроксиді

ә) Сілтілік металл оксиді мен гидроксидінде неше валенттілік көрсетеді?

2. а) Галоген – тұз қышқылы – натрий хлориді

ә) галоген неше валенттілік көрсетеді?

3. а) халькоген – халькоген оксиді – күкірт қышқылы – калий сульфаты

ә) халькогендер неше валенттілік көрсетеді?

4. а) сілтілік жер металл – кальций оксиді – кальций гидроксиді – кальций хлориді.

ә) сілтілік жер металдар неше валенттілік көрсетеді?

1-топ

Сөзжұмбақ шешу:

2-топ

Кесте толтыру:

7.Сабақты қорыту:

Табиғи элементтер

Металдар Бейметалдар

Сілтілік Сілтілік жер Халькоген Галоген Асыл газдар

Қасиеттері

Негіздік Қышқылдық

8.Үйге тапсырма: Элементтердің табиғи топтары. Есеп шығару

a